شهروند حقوقی- نفیسه صباغی| بسیار شنیده یا حتی در فیلم‌ها دیده‌ایم که افرادی، کودک خانواده متمولی را ربوده و به‌دنبال آن با تماس تلفنی با خانوده وی، در برابر آزادی کودک‌شان پول هنگفتی طلب می‌کنند و معمولا هم هشدار می‌دهند که اگر پای پلیس به میان بیاید، کودک‌شان را هرگز نخواهند دید. این تراژدی را بارها و بارها مرور و شاید هم در مواردی همزادپنداری کرده و خود را جای خانواده کودک ربوده‌شده گذاشته‌ایم تا ببینیم در این‌صورت چه واکنشی داشتیم، آیا قضیه را با پلیس در میان می‌گذاشتیم یا نه؟ اصولا باید گفت در آدم‌ربایی علاوه بر سلب آزادی و صدمات بدنی که ممکن است به فرد وارد شود، بیشتر شخصیت معنوی قربانی جرم، مورد تعرض قرار می‌گیرد. هرچند ممکن است قربانی کودک یا بزرگسال باشد اما در مورد کودکان حس ناامنی و ترس از افراد، بیشتر آنها را آزار می‌دهد و ممکن است صدمات جبران‌ناپذیری بر روح و روان آنها داشته باشد. با توجه به آسیب‌هایی که به فرد ربوده وارد می‌شود، مجازات آدم‌ربایان چگونه خواهد بود؟ آیا قانونگذار در پی استیفای عناصر معنوی جرم بزه‌دیده نیز بوده است؟ عبدا... سمامی، مدرس دانشگاه و وکیل دادگستری با اشاره به تعریف قانونگذار از آدم‌ربایی به «شهروند» گفت: آدم‌ربایی به‌عنوان یکی از جرایمی که از دیرباز تاکنون اتفاق افتاده مورد توجه قانونگذار ما نیز قرار گرفته است. درواقع تعریفی را که قانونگذار از این جرم ارایه کرده آنچنان تفاوتی با تعریف این جرم که در رویه و عرف مردم شایع است، ندارد. این جرم ازجمله جرایم مورد اشاره در بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی است. ماده 621قانون مجازات اسلامی (که البته ناسخ ماده قانون تشدید ربایندگان سال 1353 است)، به جرم آدم‌ربایی این‌گونه اشاره کرده است: «هرکس به قصد مطالبه وجه یا مال یا انتقام یا به هر منظور دیگری به عنف یا تهدید یا حیله یا به هر نحو دیگر، شخصا یا توسط دیگری شخصی را برباید یا مخفی کند، به حبس از پنج الی پانزده سال محکوم خواهد شد. در صورتی که سن مجنی‌علیه کمتر از پانزده‌سال تمام باشد یا ربودن توسط وسایل نقلیه انجام پذیرد یا به مجنی‌علیه آسیب جسمی یا حیثیتی وارد شود، مرتکب به حداکثر مجازات تعیین‌شده محکوم خواهد شد و در صورت ارتکاب جرایم دیگر به مجازات آن جرم نیز محکوم می‌شود.» البته در تبصره این ماده آمده است: «مجازات شروع به جرم ربودن سه الی پنج سال است.»
آدم‌ربایی مشدده
وی در ادامه افزود: قانونگذار در ماده 621 قانون مجازات اسلامی به موارد تشدید جرم آدم‌ربایی نیز اشاره کرده که این موارد به سه دسته تقسیم می‌شود: نخستین مورد خاص مجنی‌علیه‌ای است که سنش کمتر از پانزده سال تمام باشد (منظور ماده از سن پانزده سال تمام شمسی است و علم شخص مجرم نیز به سن مجنی‌علیه در تشدید مجازات موثر نیست). دومین مورد، استفاده مجرم از وسایل نقلیه موتوری است که با توجه به اطلاق ماده شامل تمام انواع وسایل نقلیه موتوری ازجمله زمینی، هوایی، ریلی و... است. سومین مورد آسیب جسمی یا حیثیتی یا روانی به قربانی است که این آسیب‌ها باید در نتیجه جرم آدم‌ربایی واقع شود و ضرورتی ندارد که این آسیب‌ها از ناحیه شخص رباینده باشد. منظور از آسیب حیثیتی مورد اشاره در این ماده نیز صرف آزار جنسی نیست که در این موارد آدم‌ربایی مشدده محسوب می‌شود.
مجازات یکسان معاون و مباشر
این وکیل دادگستری با بیان این‌که اصولا تمامی جرایم شامل سه عنصر هستند، خاطرنشان کرد: این عناصر عبارتند از 1- عنصر قانونی جرم که از اصل قانونی‌بودن مجازات‌ها نشأت گرفته و شامل ماده مورد اشاره در ماده فوق است. 2- عنصر روانی جرم که همان قصد و نیت و انگیزه مجرم است که در ابتدای ماده فوق به آن نیز اشاره شده است. 3- عنصر مادی جرم همان عمل فیزیکی که مجرم اقدام به انجام آن می‌کند، یعنی ربودن شخص بدون رضایت است. البته در عنصر مادی جرم آدم‌ربایی عمل (عنصر مادی) ممکن است توسط خود شخص رباینده یا شخص دیگری انجام شود. از تعریف ماده فوق به این نتیجه می‌رسیم مباشر اخیرالذکر ممکن است فاقد قصد و نیت مجرمانه و همچنین بی‌اطلاع از جرم آدم‌ربایی باشد یا در فرض دیگر آگاه به فعل مجرمامه باشد، در این مورد درواقع مقنن با توجه به اهمیت جرم، مجازات معاون و مباشر در این جرم را یکسان درنظر گرفته است. سمامی در تعریف معاونت در جرم و همچنین مجازات مقرر در قانون در مورد معاونت در جرم آدم‌ربایی تصریح کرد: معاون جرم کسی است که شخصا در ارتکاب عنصر مادی قابل‌استناد مباشر یا شرکای جرم دخالت نداشته، بلکه از طریق تحریک، ترغیب، تهدید، تطمیع، سوءاستفاده از قدرت، دسیسه، فریب و نیرنگ، ایجاد تسهیلات در وقوع، تهیه وسایل یا ارایه طریق در ارتکاب رفتار مجرمانه همکاری و دخالت داشته باشد. در ماده 126 قانون مجازات اسلامی معاونت در جرم تعریف شده است. طبعا معاونت در جرم آدم‌ربایی نیز محقق می‌شود. همان‌طور که در بالا نیز اشاره شد در مواردی قانونگذار، مجازات معاون و مباشر را یکسان درنظر گرفته است.
تفاوت اختفا و آدم‌ربایی
این مدرس دانشگاه در پاسخ به این سوال که فرق اختفا و آدم‌ربایی چیست و آیا برای اختفا مجازاتی درنظر گرفته است، توضیح داد: در مورد اختفا عنوان مجرمانه خاص و جرمی مستقل در قانون مجازات اسلامی درنظرگرفته نشده است و در ماده 621 قانون مجازات اسلامی نیز اشاره به این جرم داشته عبارت (شخص را برباید یا مخفی کند) گویای این مطلب است که مخفی‌کردن شخص نیز شامل مجازات مقرر در این ماده است که به نظر بنده این ماده شامل جرم اختفای غیرقانونی نیز می‌شود. علاوه بر ماده فوق در مواد دیگری از قانون مجازات اسلامی به حبس غیرقانونی و محروم‌کردن اشخاص از آزادی‌های مشروع و حقوق اساسی نیز اشاره داشته است. همچنین در ماده 631 قانون مجازات اسلامی جرم ربودن یا مخفی‌شدن نوزاد درنظر گرفته شده که مجازات مقرر در این ماده بسیار کمتر از مجازات مقرر در ماده 621 است.
تفاوت‌های زیاد محاربه با آدم‌ربایی
این وکیل دادگستری در پاسخ به این سوال که چرا طی سال‌های اخیر جرم آدم‌ربایی افزایش یافته است و چه زمانی فرد آدم‌ربا به‌عنوان محارب شناخته می‌شود، خاطرنشان کرد: در مورد علت افزایش جرم آدم‌ربایی باید گفت بستر روانی جامعه، امنیت روانی جامعه و مشکلات اقتصادی منجر به افزایش این جرم همانند سایر جرایم می‌شود. اما در مورد تفاوت جرم آدم‌ربایی با محاربه لازم به ذکر است که در حقیقت تفاوت‌های بسیار زیادی بین جرم محاربه و جرم آدم‌ربایی وجود دارد و مقایسه بین این دو جرم زیاد عقلایی به‌نظر نمی‌رسد. جرم محاربه از جرایم موجب حد است که لازمه وقوع این جرم استفاده از سلاح و مسلح‌بودن شخص مجرم است. حال آن‌که مسلح‌بودن آدم‌ربا لازمه جرم آدم‌ربایی نیست و خود جرم دیگری تلقی می‌شود. همان‌طور که ماده 621 اشاره داشته، وقوع سایر جرایم به همراه آدم‌ربایی از موارد تعدد جرم تلقی شده است. محاربه از جرایم موجب حد واقع در بخش حدود کتاب قانون مجازات اسلامی است، درحالی‌که جرم آدم‌ربایی از جرایم موجب تعزیر است. «در برخی موارد خانواده فرد ربوده‌شده رضایت خود را در مورد رباینده اعلام می‌کنند، حال این سوال مطرح است که آیا این رضایت مانع از مجازات فرد خواهد شد؟ این حقوقدان پاسخ داد: طبیعی است که عدم‌رضایت مجنی‌علیه از ارکان اساسی جرم آدم‌ربایی است، درحالی‌که شخصی که به میل خود با مجرم اقدام به فرار یا غیره کند، این جرم محقق نشده ولی رضایت خانواده شخص موثر در وقوع یا عدم‌وقوع جرم نیست.
تأثیر عوامل محیطی و اجتماعی بر جرم آدم‌ربایی
«طی سال‌های اخیر با توجه به مشکلات اقتصادی و بیکاری ارتکاب به جرایم افزایش چشمگیری داشته است که البته جرم آدم‌ربایی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و افراد با شناسایی افراد متمول، به واسطه آدم‌ربایی از آنها اخاذی می‌کنند. این حقوقدان در پاسخ به این سوال که آیا مجازات این جرم از بازدارندگی لازم برخوردار بوده است، خاطرنشان کرد: البته نمی‌توان عوامل بازدارندگی از این جرم را تنها مجازات تعیین‌شده در قانون دانست، زیرا سایر عوامل محیطی و اجتماعی نیز در بازدارندگی از این جرم موثر هستند. وظیفه ما به‌عنوان سربازان جامعه حقوقی، افزایش میزان مجازات نیست، بلکه سیاست‌های کیفری مفید و آماده‌کردن بستری مساعد در جامعه در جهت کاهش میزان مجازات‌ها و جرایم است.
جبران خسارت معنوی
«اما نکته مهم در بحث آدم‌ربایی نگرانی، استرس و آشفتگی شدید روحی و روانی خانواده است و باعث می‌شود خانواده فرد صدمات روحی بسیاری محتمل می‌شوند. ترس از این‌که نمی‌دانند عضو خانواده‌شان بازمی‌گردد یا خیر که باید دید قانونگذار برای جبران خسارت معنوی این جرم نیز موادی درنظر گرفته است؟ سمامی پاسخ داد: جبران خسارت معنوی در قانون مسئولیت مدنی و قانون آیین‌دادرسی کیفری پیش‌بینی شده و درصورت اثبات از ناحیه خانواده مجنی‌علیه، این خسارت قابل‌مطالبه است.
براساس این گزارش باید گفت ممکن است در حین و بعد از آدم‌ربایی خانواده و فرد آسیب‌های زیادی را متحمل شوند که آسیب ممکن است اثرات جبران‌ناپذیری بر روان فرد داشته باشد اما این نکته را نباید از نظر دور داشت که بسیاری از خانواده‌ها از ترس کشته‌شدن فرد ربوده‌شده شاید هرگز موضوع را با پلیس در میان نگذاشته و خود درصدد حل مسأله باشند که البته این راه‌حلی منطقی نخواهد بود و ممکن است مخاطرات بسیاری داشته باشد. درحالی‌که با اطلاع به پلیس هم جان فرد ربوده‌شده حفظ خواهد شد و هم آدم‌ربایان به سزای عمل خود خواهند رسید.