[مریم رضاخواه] آلودگی هوا یکی از معضلات بزرگ زیست‌محیطی در قرن بیست‌ویکم است که تاثیرات آن نه‌تنها بر محیط‌زیست بلکه بر سلامت بشر نیز بسیار گسترده و عمیق است. در حالی که اکثر تحقیقات تا به امروز بیشتر بر اثرات آلودگی هوا بر سیستم‌های تنفسی و قلبی تمرکز داشته‌اند، طی سال‌های اخیر تأثیرات منفی آلودگی هوا بر سایر جنبه‌های سلامت، به‌ویژه باروری و بارداری، به‌طور فزاینده‌ای مورد توجه قرار گرفته است. پژوهش‌های مختلف در ایران و کشورهای دیگر نشان داده است که میان آلودگی هوا و سقط جنین خاموش ارتباط مستقیمی وجود دارد.آلودگی هوا با آزادسازی آلاینده‌های مختلفی مانند ذرات معلق، ازن، دی‌اکسید نیتروژن و منوکسید کربن به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر فرایندهای فیزیولوژیکی بدن تاثیر می‌گذارد. این تأثیرات می‌تواند باعث اختلالات در تولیدمثل شود. از سوی دیگر، زنان بارداری که در معرض آلودگی هوا قرار دارند، بیشتر در معرض خطر سقط جنین، تولد نوزادان با وزن کم و نقایص مادرزادی قرار دارند. همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این بحران زیست‌محیطی می‌تواند تأثیرات منفی بر رشد و تکامل جنین داشته باشد که در نهایت به تولد نوزادانی با مشکلات سلامتی منجر می‌شود.

این در حالی است که افزایش جمعیت جزء سیاست‌های جدی کشور است و مدام برنامه‌های مختلف تشویقی برای فرزندآوری از سوی دولت پیشنهاد می‌شود؛ اما به نظر می‌رسد مسئولان اجرائی توجه چندانی به کیفیت بارداری ندارند و برای حل موضوع آلودگی هوا به‌عنوان یکی از متغیر‌های مهمی که سلامت عموم جامعه از‌جمله زنان باردار را تهدید می‌کند، فکری جدی نمی‌کنند.
نوامبر ۲۰۲۲، گاردین در گزارشی خبر داد که طبق اولین مطالعه جهانی، تقریبا یک میلیون مرده‌زایی در سال را می‌توان به آلودگی هوا نسبت داد «این تحقیق تخمین زد که تقریبا نیمی از مرده‌زایی‌ها می‌توانند با قرارگرفتن در معرض ذرات آلودگی کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون که عمدتا از سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شوند، مرتبط باشند». گزارش گاردین حاصل یافته‌های پژوهشی از مطالعه ۱۳۷ کشور در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است و درباره آن توضیح داده شده «هوای کثیف قبلا برای افزایش خطر مرده‌زایی شناخته شده بود؛ اما این تحقیق اولین تحقیقی است که تعداد مرگ‌و‌میر جنین را ارزیابی می‌کند و براساس داده‌های بیش از ۴۵ هزار مرده‌زایی و تولد زنده است». گاردین نوشته است که ذرات آلودگی هوا برای اولین بار در سال ۲۰۱۸ در جفت شناسایی و مشخص شد که هوای کثیف به‌شدت با افزایش سقط جنین، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و اختلال در رشد مغز ارتباط دارد.
در جهان ۷۰۰ هزار کودک زیر ۵ سال طی یک سال به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. آمار مرگ و میر جهانی به دلیل آلودگی هوا ۸.۱ میلیون نفر در سال است و آلودگی هوا پس از فشار خون دومین دلیل عمده مرگ و میر در جهان است.

تاثیرات آلودگی هوا بر باروری و بارداری
فاطمه سمیعی، متخصص زنان و زایمان در گفت و گو با «شهروند»، از تاثیرات آلودگی هوا بر باروری و بارداری می گوید: «آلودگی هوا به‌طور کلی یک تهدید جدی برای سیستم تولیدمثل زنان است. همانطور که می‌دانید، آلودگی‌های ناشی از ذرات معلق ریز (PM2.5) و گازهای سمی مانند دی‌اکسید نیتروژن می‌توانند به‌طور مستقیم بر هورمون‌های جنسی اثر بگذارند. تحقیقات نشان داده‌اند که این آلاینده‌ها می‌توانند موجب اختلال در تولید و تنظیم هورمون‌های تولیدمثل در زنان شوند. این امر می‌تواند به‌طور قابل توجهی چرخه قاعدگی را مختل کرده و در نتیجه مشکلاتی در باروری ایجاد کند.علاوه بر این، آلاینده‌ها ممکن است باعث کاهش کیفیت تخمک‌ها شوند. بررسی‌ها نشان داده‌اند که ترکیبات سمی موجود در آلاینده‌های هوا می‌توانند باعث آسیب به DNA تخمک‌ها و کاهش توان باروری در زنان شوند. این مشکلات به‌ویژه در زنانی که در معرض آلودگی‌های محیطی بالا قرار دارند، بیشتر دیده می‌شود.
او در ادامه می گوید: «آلودگی هوا تنها بر باروری زنان تأثیر نمی‌گذارد، بلکه در طول دوران بارداری نیز مشکلاتی ایجاد می‌کند. یکی از مهم‌ترین اثرات آلودگی هوا در دوران بارداری، افزایش ریسک سقط جنین است. مطالعات مختلف نشان داده‌اند زنانی که در مناطقی با آلودگی هوای بالا زندگی می‌کنند، بیشتر در معرض خطر سقط جنین قرار دارند. به‌ویژه آلودگی‌هایی که از طریق ذرات معلق و گازهای سمی وارد بدن می‌شوند، می‌توانند به‌طور مستقیم بر سلول‌های جنینی تأثیر بگذارند و فرآیندهای طبیعی رشد و تکامل جنین را مختل کنند. همچنین، آلودگی هوا می‌تواند باعث ایجاد استرس اکسیداتیو در بدن مادر شود. استرس اکسیداتیو به معنای افزایش مولکول‌های رادیکال آزاد در بدن است که می‌تواند آسیب‌های جدی به بافت‌ها و سلول‌ها وارد کند. در دوران بارداری، این آسیب‌ها می‌توانند عملکرد جفت را تحت تأثیر قرار دهند، که در نتیجه تغذیه مناسب جنین دچار مشکل شده و احتمال تولد نوزاد با وزن کم یا نقص‌های مادرزادی افزایش می‌یابد.»
سمیعی، برای پیشگیری از این مشکلات، راهکارهایی می دهد: « یکی از اولین راهکارها این است که قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا را محدود کنیم. در روزهایی که سطح آلاینده‌ها بالا است، زنان باردار باید از خروج غیرضروری از خانه خودداری کنند و در صورتی که مجبور به بیرون رفتن هستند، از ماسک‌های فیلترکننده استفاده کنند. همچنین، استفاده از سیستم تهویه مطبوع با فیلتر مناسب در خانه می‌تواند به کاهش میزان آلاینده‌ها کمک کند. در کنار این‌ها، پیگیری منظم وضعیت سلامت از جمله انجام آزمایشات پزشکی منظم برای ارزیابی سلامت جنین و مادر از اهمیت بالایی برخوردار است. این اقدامات کمک می‌کنند تا از بروز مشکلات جدی جلوگیری شود.»

نقایص مادرزادی و اختلالات ژنتیکی
زهرا حسینی، متخصص ژنتیک پزشکی به «شهروند» می گوید: «آلودگی هوا به‌طور مستقیم می‌تواند به DNA و ساختار ژنتیکی جنین آسیب برساند. آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید نیتروژن، بنزن و سایر مواد شیمیایی موجود در آلاینده‌های هوا می‌توانند به سلول‌های جنینی آسیب‌های ژنتیکی وارد کنند. این آسیب‌ها می‌توانند موجب بروز تغییرات در کروموزوم‌ها و DNA جنین شوند که منجر به نقایص مادرزادی و اختلالات ژنتیکی خواهد شد. در برخی موارد، این آسیب‌ها می‌تواند باعث بروز مشکلات در تکامل جنین و نقایص در اندام‌های حیاتی مانند قلب و مغز شود. برخی از مطالعات نشان داده‌اند که ارتباط معناداری میان قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا و بروز اختلالات رشد جنینی وجود دارد. به‌ویژه در سه ماهه اول بارداری که فرآیندهای حیاتی رشد و تکامل جنین در حال انجام است، آسیب‌های ناشی از آلاینده‌ها می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامت جنین باشد.
 آیا این آسیب‌ها موقت است یا تأثیرات بلندمدتی دارد؟ زهرا حسینی  در پاسخ به این سوال می گوید: «آسیب‌های ژنتیکی ناشی از آلودگی هوا معمولاً تأثیرات بلندمدتی دارند. تغییرات در DNA می‌توانند به تغییرات دائمی در سلول‌ها منجر شوند که در برخی موارد موجب بروز بیماری‌ها و مشکلات در دوران کودکی و حتی بزرگسالی می‌شود. بنابراین، تأثیرات ژنتیکی آلودگی هوا نه‌تنها بر جنین در دوران بارداری بلکه بر زندگی بلندمدت او نیز تأثیر می‌گذارد.»

آلودگی هوا علت 15 درصد مرگ و میر کودکان زیر 5 سال

آمیتیس رمضانی، فوق تخصص  ریه و بیماری‌های گرمسیری در گفت و گو با «شهروند» به  چگونگی تاثیر آلودگی هوا بر مرگ و میر در سطح کلی اشاره می کند و می گوید: « وزارت بهداشت، بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا را در ۵۷ شهر طی سال گذشته مورد بررسی قرار داده و نتایج این بررسی  که در یک جامعه آماری ۴۸ میلیون نفری را مورد رصد و پایش قرار داده‌، بیان می‌کند که میزان مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا ۳۰هزار و ۶۹۲ نفر در سال ۱۴۰۲ است. سهم پایتخت از مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا طی سال گذشته ۶ هزار و ۹۳۹ نفر است. همچنین سهم ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از میزان مرگ‌ومیر کشور ۱۲.۶ درصد است. به گفته وزیر بهداشت نیز، ۱۵ درصد مرگ و میر کودکان زیر پنج سال در ایران به دلیل آلودگی هواست.»  فوق تخصص ریه در ادامه می گوید: «آلودگی هوا به‌طور مستقیم به افزایش مرگ‌ومیر در افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و تنفسی منجر می‌شود. آلاینده‌های موجود در هوا مانند ذرات معلق (PM2.5) و گازهایی چون دی‌اکسید نیتروژن به‌طور قابل توجهی می‌توانند سیستم تنفسی و قلبی عروقی بدن را تحت تأثیر قرار دهند. این آلاینده‌ها می‌توانند باعث ایجاد التهاب در ریه‌ها و رگ‌های خونی شوند که در نهایت منجر به مشکلاتی مانند برونشیت مزمن، آسم، فشار خون بالا، سکته قلبی و حتی سکته مغزی می‌شود. همچنین، آلودگی هوا می‌تواند آسیب‌های ناشی از استرس اکسیداتیو را در بدن افزایش دهد. این آسیب‌ها به بافت‌های رگ‌های خونی و قلب وارد می‌شوند و عملکرد صحیح آن‌ها را مختل می‌کنند. به‌ویژه در افراد مسن‌تر و کسانی که سابقه بیماری‌های قلبی دارند، می‌توانند به مرگ‌ومیر زودرس منجر شوند.»