[مریم رضاخواه]فضای مجازی در دنیای امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباطی و آموزشی در جوامع مختلف شناخته می‌شود. این فضا نه تنها بر جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی تأثیر گذاشته، بلکه می‌تواند در ارتقای سلامت معنوی افراد و جامعه نیز نقش بسزایی داشته باشد. از آنجایی که نظام تعلیم و تربیت به‌عنوان سنگ بنای تربیت فردی و اجتماعی افراد عمل می‌کند، استفاده صحیح از فضای مجازی می‌تواند به‌طور مستقیم در بهبود سلامت معنوی و ارتقای آگاهی‌های اخلاقی، دینی و اجتماعی مؤثر واقع شود. این موضوع تا جایی اهمیت دارد که مسعود پزشکیان، بیان کرده‌است: یکی از روش‌های بسیار مؤثری که می‌تواند به نحو فراگیر به ارتقای سلامت معنوی اسلامیِ جامعه ما مدد برساند، آموزش‌وپرورشِ صحیحِ کودکان و نوجوانان و تأمین محتواهای سالم و جذاب برای رسانه و فضای مجازی است.رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در پیامی به «نهمین همایش ملی سلامت معنوی اسلامی» در قم آورده‌است: « معنویت در دین اسلام، دارای جایگاهی بس والا و منحصربه‌فرد است و در «اسناد بالادستی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران» از جمله سند چشم‌انداز ۲۰ساله کشور، سیاست‌های کلی سلامت (ابلاغی مقام معظم رهبری)، و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی نیز به موضوع معنویت و سلامت معنوی با رویکرد اسلامی به طُرق و انحای مختلفی اشاره شده‌است که این مهم، نشان از اهمیت و اولویت این بُعد از سلامت دارد.
اکنون این سوال مطرح است که چگونه فضای مجازی می‌تواند در کنار نظام آموزش و پرورش، سلامت معنوی را تقویت کند؟
«شهروند» در گفت و گو با کارشناسان ابعاد مختلف تأثیر فضای مجازی را بر سلامت معنوی جامعه و نظام تعلیم و تربیت بررسی می کند.
فاطمه علیزاده، مشاور تربیتی و روان‌شناس اجتماعی از ویژگی‌های فضای مجازی به «شهروند» می گوید و اینکه چگونه می‌تواند در تقویت سلامت معنوی افراد کمک کند: «یکی از ویژگی‌های مثبت فضای مجازی، قابلیت ایجاد گروه‌های حمایتی و آنلاین است. این گروه‌ها می‌توانند محیطی امن برای افراد ایجاد کنند تا تجربیات معنوی و روحی خود را به اشتراک بگذارند و از یکدیگر حمایت کنند.همچنین، فضای مجازی امکان دسترسی به دوره‌های آموزشی آنلاین در زمینه‌هایی مانند روان‌شناسی مثبت، خودشناسی و مهارت‌های اخلاقی را فراهم می‌آورد که می‌تواند به تقویت سلامت معنوی افراد کمک کند.
فضای مجازی می‌تواند تهدیدهایی برای سلامت روان و معنوی افراد ایجاد کند؟ علیزاده در پاسخ به این سوال می گوید:
«بله، به‌ویژه برای جوانان و نوجوانان که در معرض فشارهای اجتماعی و روانی زیادی قرار دارند. استفاده بی‌رویه از فضای مجازی می‌تواند منجر به اضطراب، افسردگی و انزوا شود. به‌ویژه وقتی که افراد در معرض محتوای منفی، خشونت یا نفرت‌پراکنی قرار بگیرند. بنابراین، باید از این فضا با آگاهی و هوشیاری استفاده کرد. تربیت دیجیتالی و آموزش مهارت‌های مواجهه با محتوای منفی می‌تواند بسیار مفید باشد.
تقویت آموزه های دینی و اخلاقی با فضای مجازی
روح الله جلالی ، مدرس و پژوهشگر تربیت دینی و اخلاقی، به «شهروند» می گوید که فضای مجازی چگونه می‌تواند در کنار نظام تعلیم و تربیت، به تقویت آموزه‌های دینی و اخلاقی در جامعه کمک کند؟
فضای مجازی می‌تواند نقش مهمی در ترویج و گسترش آموزه‌های دینی و اخلاقی ایفا کند. از طریق پلتفرم‌های آنلاین، سخنرانی‌های مذهبی، برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌های دینی، افراد می‌توانند با آموزه‌های دینی آشنا شوند و آن‌ها را در زندگی روزمره به کار گیرند. همچنین، این فضا می‌تواند بستری برای برگزاری کلاس‌های آنلاین تربیت اخلاقی فراهم کند که به صورت گسترده به افراد کمک می‌کند تا ارزش‌های انسانی و دینی را درک و در زندگی خود
پیاده کنند.
همچنین محتوای دینی و اخلاقی که در فضای مجازی منتشر می‌شود باید بر اساس منابع معتبر دینی و فلسفی باشد و به‌صورت اصولی و علمی ارائه گردد. برای مثال، برنامه‌های آموزشی درباره مهارت‌های زندگی، اصول اخلاقی مانند صداقت، احترام به دیگران و تقویت روابط انسانی می‌تواند بسیار مفید باشد. همچنین، پخش سخنرانی‌ها، تفسیرهای دینی و کلاس‌های آنلاین مذهبی می‌تواند به‌ویژه برای جوانان و نوجوانانی که در جست وجوی هویت معنوی هستند، بسیار مؤثر باشد. ایجاد فضای امن و حمایت‌گر در این فضا نیز اهمیت زیادی دارد.
او به تدابیری اشاره می کند که که باید اتخاذ شود تا فضای مجازی در جهت ارتقای سلامت معنوی جامعه مورد بهره برداری قرار گیرد: « نخستین اقدام، آموزش و آگاهی‌دهی به افراد در خصوص استفاده صحیح از فضای مجازی است. باید افراد را با منابع معتبر آشنا کرده و از دسترسی به اطلاعات نادرست یا ضداخلاقی جلوگیری کنیم. همچنین، می‌توان از فضای مجازی برای برگزاری جلسات آموزشی و وبینارهای دینی استفاده کرد تا آموزش‌های معنوی به‌صورت مؤثر و با کیفیت به جامعه منتقل شود. در کنار آن، نیاز به یک ساختار نظارتی مؤثر است که به‌طور مستمر بر محتوای فضای مجازی نظارت کند.»
استفاده از فضای مجازی برای ارتقای سلامت معنوی
زهرا صالحی، متخصص رسانه و فرهنگ دیجیتال نیز به «شهروند» می گوید چگونه می‌توان از فضای مجازی به‌طور مؤثر برای ارتقای سلامت معنوی استفاده کرد:«فضای مجازی با داشتن قابلیت دسترسی سریع به اطلاعات و ارتباطات جهانی، می‌تواند نقش بسیار مؤثری در گسترش آموزه‌های معنوی ایفا کند. ایجاد و ترویج محتوای مثبت و سازنده در فضای مجازی، مانند برنامه‌های آموزشی معنوی، پیام‌های اخلاقی و فیلم‌های مستند مذهبی، می‌تواند به تغییر نگرش‌ها و تقویت ایمان و اخلاق در جامعه کمک کند. همچنین، می‌توان از ظرفیت‌های فضای مجازی برای معرفی منابع معتبر آموزشی در زمینه‌های دینی و اخلاقی استفاده کرد.»
اما چه موانعی در مسیر استفاده بهینه از فضای مجازی در ترویج سلامت معنوی وجود دارد؟ صالحی می گوید:« اولین و مهم‌ترین اقدام، ایجاد یک چارچوب آموزشی و تربیتی مشخص برای استفاده از فضای مجازی است. باید منابع آموزشی معتبر و محتوای باکیفیت به دانش‌آموزان و دانشجویان ارائه شود. علاوه بر این، آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی و توانایی تشخیص منابع معتبر از منابع غیرمعتبر به‌ویژه در حوزه‌های دینی و اخلاقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین، باید راهکارهایی برای نظارت بر محتوا و جلوگیری از انتشار محتوای ضداخلاقی و مضر در فضای مجازی ایجاد شود. این اقدامات می‌تواند به‌طور مؤثر به ارتقای سلامت معنوی جامعه کمک کند. یکی از موانع عمده، نبود نظارت و فیلتر مناسب برای جلوگیری از انتشار محتوای ضداخلاقی و ضددینی است. همچنین، دسترسی آسان به منابع نادرست می‌تواند مخاطبان را از مسیر درست منحرف کند. علاوه بر این، گاهی اوقات محتواهایی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، بدون توجه به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی افراد، برای آن‌ها آسیب‌زا است. به همین دلیل، مدیریت محتوای فضای مجازی و ارائه آموزش‌های صحیح برای استفاده از آن امری ضروری است.»
رشد فردی و اجتماعی
فضای مجازی با پتانسیل‌های زیادی که دارد، می‌تواند به‌عنوان ابزاری مؤثر در کنار نظام تعلیم و تربیت برای ارتقای سلامت معنوی جامعه عمل کند. این فضا با فراهم کردن دسترسی به اطلاعات آموزشی، دینی، و اخلاقی می‌تواند موجب رشد فردی و اجتماعی افراد شود و به‌ویژه در افزایش آگاهی‌های دینی، اخلاقی و معنوی نقش مهمی ایفا کند. اما برای بهره‌برداری صحیح از این ابزار، نیاز به نظارت دقیق، آموزش‌های صحیح و مدیریت بهینه مصرف آن داریم تا از اثرات منفی آن جلوگیری شود.
چالش‌ها و موانع استفاده از فضای مجازی در نظام تعلیم و تربیت
پراکنده بودن اطلاعات: یکی از چالش‌های اصلی در فضای مجازی، پراکنده بودن اطلاعات است. این موضوع می‌تواند باعث شود که افراد به اطلاعات نادرست یا ضداخلاقی دسترسی پیدا کنند و اثرات منفی بر سلامت معنوی آن‌ها بگذارد. در این راستا، نظارت و فیلترکردن منابع آموزشی و معنوی معتبر بسیار ضروری است.
اعتیاد به فضای مجازی: یکی دیگر از چالش‌های مهم، اعتیاد به فضای مجازی است. استفاده بیش از حد از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند باعث کاهش تعاملات انسانی واقعی و بروز مشکلات روانی و معنوی شود. برای مقابله با این چالش، برنامه‌های آموزشی و راهکارهای مدیریت زمان در فضای مجازی باید در دستور کار قرار گیرد.