قیام خونین مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ به عنوان نقطه عطفی در تاریخ ایران و سرآغاز یک تحول بزرگ و زمینه‌ساز پیروزی بزرگ‌ترین انقلاب دوران معاصر شد. ماجرا به صبح روز شنبه، 17 دی‌ماه سال 1356 برمی‌گشت؛ زمانی که روزنامه اطلاعات، مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» را به قلم فردی به نام «احمد رشیدی مطلق» که بسیاری گفته‌اند اساساً وجود خارجی نداشت، منتشر کرد. پیامدهای انتشار این مقاله موجب شد تا مسیر پیروزی انقلاب اسلامی راه بازگشتی نداشته باشد و موجبات تسریع در وقوع انقلاب فراهم شود. محتوای این مقاله اهانت‌هایی را نسبت به امام خمینی (ره) روا داشته بود و نویسنده، امام راحل (ره) را مخالف اصلاحات و مرتجع خوانده و او را عامل استعمار انگلیس و دارای اصل و نسب هندی معرفی کرده بود. این مقاله موجب شد عواطف و احساسات روحانیت و مردم قم نسبت به امام راحل که در آن روزگار در تبعید به سر می‌برد، برانگیخته و خشم عمومی را سبب شود. بر اساس اسناد و مدارک و به نقل از کارگزاران رژیم طاغوت، شاه در نوشتن این مقاله نقش داشت. برخی‌ها نیز این متن را منتسب به داریوش همایون، وزیر اطلاعات وقت می‌دانند. او در خاطرات خود نقل می‌کند «مقاله از وزارت دربار سرچشمه می‌گرفت و این مطلب که شاه روایت اولیه مقاله را نپسندید و گفت باید تندتر بشود، درست است.» آنچه در ادامه می‌خوانید بر اساس گزارش‌های مرکز اسناد انقلاب اسلامی و خبرگزاری «مهر» تنظیم شده است.
نخستین اعتراض‌ها
نخستین اعتراضات به مقاله موهن روزنامه اطلاعات از سوی مردم قم و روحانیون صورت گرفت. دقیقا فردای روز چاپ مقاله بود که علما و مراجع تقلید به نشانه اعتراض درس خود را تعطیل کردند. بازاریان قم هم با تعطیلی کسب و کار خود به جمع روحانیت پیوستند و با حرکت به سمت بیوت مراجع عظام تقلید، نسبت به این اقدام حرمت‌شکنانه علیه امام راحل (ره) اعلام انزجار کردند. مراجع نیز در این دیدارها بر ادامه دادن اعتراض‌ها و مبارزه با رژیم طاغوت تاکید کردند.
موج خروشان علیه رژیم
صبح روز ۱۹ دی‌ماه سال ۱۳۵۶ با ادامه تعطیلی حوزه‌های علمیه و بازار، تجمعی در مسجد اعظم قم صورت گرفت. در ادامه، جمعیت حاضر به منازل آیات عظام، آیت‌الله میرزا هاشم آملی، علامه طباطبایی، آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله مکارم شیرازی حرکت کردند. همچنین آمادگی خود را برای اقدام علیه این حرکت شنیع ابراز داشتند. بعدازظهر همین روز، آیت‌الله نوری همدانی در میان جمع انبوهی از روحانیون و اقشار مختلف مردم قم سخنرانی کرد و در ادامه، موج خروشان معترضان حوالی ساعت چهار و نیم عصر به سمت میدان شهدا حرکت کردند که مأموران شهربانی و ساواک با حضور در میدان، سد راه جمعیت شدند. خشم و نفرت معترضان با اولین شهیدی که دادند، دوچندان شد. به این ترتیب به سوی عوامل رژیم حمله‌ور شدند و درگیری‌ها به اوج خود رسید.
خاکسپاری مخفیانه شهدا
غروب روز ۱۹ دی ماه، خیابان‌های شهر قم حال و هوای دیگری داشت و مأموران حکومتی در همه جا حضور داشتند. فضا نیز مملو از عبا و عمامه طلاب و تصویر شهر پر از خون‌های بسیاری از مجروحانی بود که بر زمین ریخته شده بود. بسیاری از مجروحان از ترس ساواک، که آن زمان در بیمارستان‌ها نفوذ داشتند، از رفتن به مراکز درمانی اجتناب می‌کردند. به همین دلیل آمار دقیقی از مجروحان و شهدای ۱۹ دی در دست نیست. بسیاری از خانواده‌های شهدا از ترس مأموران ساواک، شهدای خود را مخفیانه دفن کردند.
پیام امام راحل (ره)
از میان شهدا، نام ۵ شهید که سه نفر آنان روحانی، یک جوان و دیگری نوجوان ۱۳ ساله بوده، ثبت شده است. پیام امام راحل (ره) در خصوص قیام خونین ۱۹ دی مردم قم هم جان تازه‌ای در کالبد مجروح ملت دمید و سبب شد تا مبارزه با رژیم پهلوی وارد مرحله تازه‌ای شود و شتابان در مسیر پیروزی حرکت کند. امام خمینی (ره) در این پیام تاریخی خطاب به ملت ایران بشارت پیروزی مردم مسلمان انقلابی و شکست رژیم شاه را اعلام کردند و ضمن یادآوری و ارج‌گذاری به قیام ۱۵ خرداد، خیزش مردم انقلابی و طلاب حوزه‌های علمیه قم را در این راستا ارزیابی کردند و آن را مورد ستایش قرار دادند. همچنین اشاره به وحشیگری‌های رژیم شاه در قتل و کشتار مردم و برخورد سبعانه با مجروحان حادثه ۱۹ دی، از دیگر فرازهای این پیام است. توجه به ترفندهای مکارانه رژیم و ضرورت حفظ وحدت و هوشیاری در مقابل آن، از دیگر موارد توصیه‌شده در پیام بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران بود. در این پیام، امام راحل (ره) بر ویژگی‌های ممتاز مردم ایران نظیر وحدت و همدلی، روحیه شهادت‌طلبی، ایثار و فداکاری، نقش ارزنده بانوان در نهضت، نقش دانشجویان و دانشگاهیان در افشای ماهیت رژیم در داخل و خارج کشور، هوشیاری و دشمن‌شناسی مردم، استظهار به پشتیبانی قرآن و اسلام، شکست رژیم شاه و پیروزی مردم اشاره کردند.
تداوم چهلم شهدا
پس از این حادثه تاریخی، نهضت امام راحل (ره) به سرعت در شهرهای مختلف کشور جاری و ساری شد و در پی آن حماسه چهلم‌ها شکل گرفت و مراسم‌هایی در بزرگداشت شهدای ۱۹ دی قم در شهرهای تبریز، یزد، جهرم، تهران و مشهد برپا شد. این مجالس نیز از سوی رژیم طاغوت به خاک و خون کشیده شد اما همین چهلم‌های گرامیداشت شهدا موجب شد مشعل انقلاب در همه کشور برافروخته شود. در نهایت پیروزی علیه رژیم طاغوت را در ۲۲ بهمن ماه 1357 به ارمغان بیاورد.