[ مریم رضاخواه] در دنیای مدرن امروز، پدیده‌های اجتماعی و اقتصادی متعددی بر ساختار خانواده‌ها و جوامع تأثیرگذار شده‌اند. یکی از این پدیده‌ها، تک‌فرزندی و بی‌فرزندی است که به عنوان بلایی اجتماعی می‌تواند عواقب جدی روی خانواده‌ها و به تبع آن، بر جامعه داشته باشد. در مسیر پرشتاب زندگی، افزایش مشکل ها، انتظارها، بالا رفتن هزینه های زندگی، کم شدن حوصله ها و بالا رفتن سن ازدواج، فرزندان ۳۰ سال آینده خواهند پرسید: عمه، عمو یعنی چه؟ یا خواهند گفت: من خاله ندارم، دایی ندارم. به نظر می رسد با فراگیری الگوی تک فرزندی یا بی فرزندی به سوی یک بحران گام بر می داریم.
طبق گزارش مرکز آمار ایران، میزان عمومی تک فرزندی ( درصد کل زنان ۴۹-۱۵ ساله دارای همسر و دارای یک فرزند) از ۳۴.۸ درصد در سال ۱۳۸۵ به ۲۷.۲ درصد در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته و با یک دهم درصد افزایش به ۲۷.۳ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است.
همچنین درصد زنان ۴۴-۴۰ ساله دارای یک فرزند از ۶.۷ درصد در سال ۱۳۸۵ به ۸.۲ درصد در سال ۱۳۹۰ و به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است. این درصدها همچنین در بین زنان ۴۹-۴۵ ساله از ۴.۴ درصد در سال ۱۳۸۵ به ۵.۱ درصد در سال ۱۳۹۰ و به ۷.۸ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش داشته است. تک فرزندی، بی فرزندی و بعد سالمندی جمعیت از چالش‌های مهم جمعیتی کشور است.
این درحالی است که آمارها بیانگر تغییرات جمعیتی و کاهش رشد جمعیت کشور است و نگرانی از پیری جمعیت و کاهش موالید از دغدغه‌های بسیار مهم مقام معظم رهبری انقلاب در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. رشد جمعیت کشور پس از دهه‌های ۶۰-۱۳۵۰ شمسی روند کاهشی داشته که نگرانی جدی برای اقتدار، پویایی و بالندگی کشور است و همچنین ترکیب و ساختار جمعیت کشور و کاهش سطح باروری است.شهروند در گفت و گو با کارشناسان تأثیرات این پدیده‌ها بر خانواده و جامعه و راه‌حل‌های ممکن برای مقابله با آن‌ها را بررسی می کند.
دلایل گسترش تک فرزندی یا بی فرزندی
بلاهای تک‌فرزندی و بی‌فرزندی می‌توانند تأثیرات عمیقی بر خانواده و جامعه داشته باشند. مصطفی اقلیما جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در گفت و گو با شهروند، ابتدا دلایل دلایل اصلی گسترش تک‌فرزندی و بی‌فرزندی را بررسی می کند: « گرانی مسکن، آموزش، و تأمین نیازهای اساسی، بسیاری از خانواده‌ها را از داشتن بیش از یک فرزند منصرف می‌کند. همچنین جوانان امروزی، به دلیل تمایل به پیشرفت شغلی و استقلال مالی، ازدواج و فرزندآوری را به تأخیر می‌اندازند. این در حالی است که تصورات غلط از سبک زندگی مدرن نیز دیگر دلیل خانواده بر تک فرزندی یا بی فرزندی است. برخی خانواده‌ها به دلیل تبلیغات فرهنگی و رسانه‌ای، زندگی با یک فرزند یا بدون فرزند را راحت‌تر می‌دانند.
تاثیرات این چالش بر خانواده و جامعه
او در رابطه با تأثیرات بلاهای تک‌فرزندی می گوید:« تنهایی و انزوا نخستین چالشی است که کودکان تک فرزند اسیرش خواهند شد. فرزندانی که تنها بزرگ می‌شوند، ممکن است با احساس تنهایی و انزوا مواجه شوند. دومین موضوعی که این چالش ایجاد خواهد کرد، فشار روانی است. انتظار از یک فرزند برای موفقیت‌های بزرگ می‌تواند فشار روانی و اضطراب ایجاد کند. در مرحله بعد فرزندان ممکن است با کاهش مهارت‌های اجتماعی مواجه شوند. تعاملات محدود با دیگران ممکن است مهارت‌های اجتماعی را کاهش دهد. او از تاثیرات بی فرزندی در خانواده و جامعه نیز می گوید: «محیط خانوادگی خالی می شود. نبود فرزند می‌تواند باعث احساس پوچی در خانواده شود. مشکلات اقتصادی را افزایش می دهد. نبود فرزند ممکن است به کاهش حمایت‌های اقتصادی در دوران پیری منجر شود ارزش‌های خانوادگی نیز از دست می رود. در واقع نسل‌های بعدی نمی‌توانند تجربیات خانوادگی را منتقل کنند. این جامعه‌شناس، همچنین هشدار می‌دهد که کاهش نرخ زاد و ولد در بلندمدت به مشکلات اقتصادی و جمعیتی منجر خواهد شد:«پیری جمعیت، کمبود نیروی کار و کاهش خلاقیت و نوآوری از نتایج بی‌فرزندی و تک‌فرزندی است. جوامعی که به این سمت حرکت می‌کنند، در آینده با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی گسترده مواجه خواهند شد.»
بررسی از ابعاد روانشناسی
تک‌فرزندی و بی‌فرزندی در جوامع مدرن به پدیده‌ای رو به افزایش تبدیل شده که تأثیرات عمیقی بر ساختار خانواده‌ها و جامعه به جا می‌گذارد. این پدیده که بیشتر در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه دیده می‌شود، دلایل متعددی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به مسائل اقتصادی، تغییرات فرهنگی، اولویت‌های شغلی و سبک زندگی جدید اشاره کرد. با این حال، در کنار پیامدهای اجتماعی این روند، پیامدهای روانی این چالش نیز نگرانی‌های زیادی در میان کارشناسان ایجاد کرده است. فریبرز باقری، دانشیار گروه روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی نیز به بررسی پیامدهای اجتماعی و فردی تک‌فرزندی و بی‌فرزندی می‌پردازد. او در ابتدا به تأثیرات فردی تک‌فرزندی اشاره می کند: «تک‌فرزندی می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی در رشد هوش، هوش هیجانی، شناختی و اجتماعی کودکان شود. کودکان تک‌فرزند به دلیل عدم وجود خواهر یا برادر، از الگوهای مناسب برای رشد و یادگیری همکاری و تقسیم‌کاری محروم می‌شوند. همچنین احساس تنهایی و مسئولیت می کنند. تک‌فرزندان در دوران بزرگسالی با فشارهای بیشتری مواجه می‌شوند، زیرا تمام مسئولیت مراقبت از والدین بر دوش آن‌هاست. این موضوع می‌تواند به مشکلات روانی و اجتماعی منجر شود. تک فرزندی پیامدهای اجتماعی را هم بوجود می آورد. تک‌فرزندان ممکن است احساس کنند که جهان حول محور آن‌ها می‌چرخد و در نتیجه، جامعه‌پذیری و تعاملات اجتماعی را به سختی یاد بگیرند. این امر می‌تواند منجر به خودمحوری و عدم توانایی در برقراری روابط اجتماعی سالم شود.»
باقری به نقش ازدواج و فرزندآوری اشاره می کند: « ازدواج و فرزندآوری به عنوان مراحل مهمی در رشد اجتماعی افراد مطرح می‌شود. والدین با داشتن فرزند، مسئولیت‌پذیری بیشتری پیدا می‌کنند و این امر به تقویت روابط اجتماعی آن‌ها کمک می‌کند. همچنین، خانواده‌ها با بزرگ شدن فرزندان و ورود عروس و دامادها به خانواده، به نوعی خودکفا می‌شوند و نیاز به ارتباطات اجتماعی را به خوبی برآورده می‌کنند.» تنهایی در سنین بالا یکی از تاثیرات تک فرزندی یا بی فرزندی است : « افراد مجرد، به ویژه در سنین بالا، ممکن است با مشکلات تنهایی مواجه شوند و برای پر کردن روزهای خود به دنبال ارتباطات اجتماعی باشند. در حالی که والدین با فرزندان و نوه‌های خود، می توانند به نوعی از این تنهایی رهایی می‌یابند.» در نهایت، دانشیار گروه روانشناسی دانشگاه آزاد، به اهمیت ایجاد تعادل در تعداد فرزندان و تأثیرات مثبت خانواده روی سلامت روانی و اجتماعی افراد اشاره می‌کند.
تک‌فرزندی و بی‌فرزندی، چالش‌هایی اساسی برای خانواده‌ها و جوامع ایجاد می‌کند. راه‌حل این مسئله نه‌تنها به سیاست‌گذاری‌های دولتی، بلکه به تغییر نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی نیز وابسته است. با اتخاذ تدابیر مناسب، می‌توان خانواده‌ها را به سمت ایجاد ساختاری پایدارتر و غنی‌تر سوق داد.
راهکارهایی برای افزایش فرزندآوری
اقلیما به راهکارهایی اشاره می کند که می تواند خانواده ها و جامعه را از این چالش نجات دهند: فرهنگ فرزندآوری باید به شدت ترویج داده شود. ایجاد برنامه‌ها و جشنواره‌هایی که فرزندآوری را ترویج کند، می‌تواند مؤثر باشد. حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی بیشتری صورت گیرد. تسهیلات مالی و اجتماعی برای خانواده‌ها در جهت تشویق به فرزندآوریافزایش پیدا کند. مهارت‌های اجتماعی آموزش پیدا کند. در واقع کارگاه‌ها و درمان‌های گروهی برای تقویت مهارت‌های اجتماعی در فرزندان برگزار شود.