مهتاب جودکی| یکی از سه زرافه باغ وحش صفادشت تلف شده و مسئولان باغ وحش که خرداد پارسال با تبلیغات بسیار این حیوانات را به مجموعه خود اضافه کردند، تصمیم گرفته‌اند درباره ماجرا سکوت کنند. دوستداران حیات وحش و فعالان حقوق حیوانات چند روزی است پیگیر این اتفاق‌اند؛ کِی مرده؟ چرا مرده؟ لاشه‌اش چه شد؟ تا قبل از اینکه پای زرافه به این مجموعه باز شود، آخرین نشانه حضور این گونه در ایران به 8 میلیون سال پیش برمی‌گشت؛ قطعه فسیلی که در گنجینه تنوع زیستی سازمان محیط زیست نگهداری می‌شود. زرافه در ایران میلیون‌ها سال پیش منقرض شده و میهمانان تازه وارد که احتمالا از نسل اولین زرافه‌های آفریقای جنوبی‌اند که به این سرزمین آمده‌اند، خود در معرض انقراض‌اند. مرگ یک زرافه در ملارد اینجاست که اهمیت پیدا می‌کند: بر اساس گزارش نیچرورلدنیوز، کارشناسان محیط زیست احتمال انقراض این گونه را در چند دهه آینده پیش‌بینی کرده‌اند و از طرف دیگر نام زرافه از مدتی پیش در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده در معرض خطر (endangered) قرار گرفته است. با وجود سکوت طولانی مسئولان باغ وحشی که به خاطر داشتن حیوانات نادری مثل زرافه و جگوار معروف است و پشت قفس‌های کوچک و بزرگش صف بازدیدکنندگانی که می‌خواهند کانگورو را بغل کنند و با مار پیتون عکس بگیرند، مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست حالا به «شهروند» می‌گوید: «این زرافه درست چند روز بعد از انتقالش به باغ وحش مرده بود.»
مرگ زرافه آفریقایی دور از خانه
16 خرداد پارسال بعد از سر و صدای بسیار برای آوردن نخستین زرافه‌ها به ایران، تصاویری از سه زرافه در باغ وحش منتشر شد. آنها را در جایگاهی یک هکتاری مستقر کردند و همان روزها علیرضا شرفی، مدیر باغ‌وحش صفادشت در خبرها گفت که وقتی زرافه‌هایی را در یکی از باغ وحش‌های روسیه دید، تصمیم گرفت دو زرافه ماده و یک زرافه نر یک‌ساله از مرکز تکثیر زرافه در آفریقای جنوبی خریداری کند. فیلم‌های حضور این سه زرافه هنوز در اینستاگرام و تلگرام این مجموعه موجود است اما ماجرا وقتی باعث اعتراض شد که یکی از بازدیدکنندگان باغ وحش متوجه غیاب یکی از زرافه‌ها شد و در صفحه اینستاگرام باغ وحش صفادشت در این‌باره پرسید و چنین جوابی گرفت: «یکی از آنها به علت مریضی تلف شد و دو تا مانده.» اما طولی نکشید که جواب‌ها تغییر کرد: «این اخبار کذب است؛ تاسف برای انسان‌های حیوان‌صفت.» با این همه اینستاگرام باغ وحش صفادشت اواخر بهمن فیلمی منتشر کرد که تنها دو زرافه در آن بود و در پست‌های آخر این توضیح را اضافه کرد: «اين گونه زرافه فراوان است و در پرورشگاهايى در آفريقا به صورت انبوه تكثير مي‌شود براى اينكه به تمام باغ وحش‌هاى دنيا صادر بشود. اين حيوانات بعد از یک سال دوندگى قانونى وارد كشور شده و بنده براى واردات اين گونه‌ها متحمل خسارت و هزينه هنگفتى شدم.» تلاش‌ها برای ارتباط با مدیران مجموعه صفادشت راه به جایی نمی‌برد و آخرین اظهارنظرها مربوط به اسفند 97 است که مسئول واردکننده حیوانات باغ وحش صفادشت به یکی از خبرگزاری‌ها گفته که «این مجموعه در چند روز گذشته دو زرافه آفریقایی وارد کرده است.» هر چند پیدا نیست منظور همان دو زرافه بازمانده قبلی است، یا دو زرافه جدید.
با متخلف تعارف نداریم
با این همه پیگیری‌های «شهروند» معلوم کرد که مرگ این زرافه صحت دارد. مجید خرازیان‌مقدم، مدیرکل دفتر حیات وحش و آبزیان آب‌های داخلی به «شهروند» می‌گوید: «آخرین‌بار مرگ یک زرافه خرداد سال پیش به سازمان گزارش شد. گویا این اتفاق چند روز پس از انتقال این گونه به باغ وحش روی داده است.»
به گفته او اگر چه نظارت بهداشتی بر مراکز نگهداری از حیات وحش، باغ وحش‌ها یا باغ‌های پرندگان بر عهده ادارات دامپزشکی است و نظارت بر مسائل زیست محیطی –جایگاه نگهداری، کمیت و کیفیت غذا- به عهده ادارات محیط زیست است، اما در مواردی که اهمالی صورت بگیرد، مجموعه تخلفی کند و پاسخگو نباشد، خود سازمان با نظارت عالی به مسأله وارد می‌شود.
خرازیان‌مقدم درباره مراحل برخورد با موارد اینچنینی توضیح می‌دهد: «همه مراکز نگهداری از حیوانات باید به طور مستمر و روزمره از سوی ادارات محیط زیست و دامپزشکی استان‌ها نظارت شود. در این موارد ادارات حفاظت محیط زیست استان موضوع را به طور مکتوب به ما اعلام می‌کنند. علاوه بر این درباره فعالیت این مراکز نگهداری از حیوانات دستورالعمل مشخصی تدوین کرده‌ایم و همه موظف‌اند در چارچوب آن قدم بردارند و اگر جز این باشد و تخلف کنند، پلمپ خواهند شد؛ محیط زیست شوخی نیست و درباره آن با کسی تعارف نداریم.»
باغ وحش‌ها سامانه آنلاین داشته باشند
شمار مراکز نگهداری از حیوانات و باغ‌های پرندگان تا دو سال پیش 71 مرکز بود و مسئولان سازمان محیط زیست معتقدند وضعیت‌شان نسبت به قبل بهتر است؛ چون نظارت سفت و سخت‌تری شده است: در دو سال گذشته تعدادی از باغ وحش‌ها اخطار گرفتند تا در مهلتی مشخص وضعیت نگهداری از حیوانات و تغذیه آنها را بهبود ببخشند و بعضی پلمپ شدند و حیوانات‌شان بین مراکز دیگر پخش شد. وضع بهتر شده باشد یا نه، فعالیت باغ وحش‌ها همیشه زیر ذره‌بین فعالان حقوق حیوانات و دوستداران حیات وحش است.
سپهر سلیمی، فعال محیط زیست و مدافع حقوق حیوانات در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «یک مسأله مهم و خواسته حامیان حیوانات و حقوق حیوانات این است که ورود و خروج حیوانات در باغ وحش‌ها باید مشخص باشد؛ چه حیوانی به باغ وحش آمده؟ چه حیوانی تلف شده، فروخته شده یا فرار کرده؟ چند سالی است که پیشنهاد داده‌ایم باغ وحش‌ها سامانه آنلاین داشته باشند تا درصد تخلفات کمتر شود. به علاوه حیوانات باید میکروچیپ داشته باشند تا اطلاعات در آن ذخیره شود. خوبی سامانه آنلاین این است که همه می‌توانند وضعیت حیوانات باغ وحش را رصد کنند. در حال حاضر در خیلی از باغ وحش‌ها حیوانات می‌میرند و فروخته می‌شوند بدون اینکه کسی خبردار شود. علاوه بر این خرید و فروش بین باغ وحش‌ها هم باید ممنوع شود. این در حالی است که در حال حاضر بعضی باغ وحش‌ها به فضایی برای توله‌کشی و زادآوری و فروش حیوانات به باغ وحش‌های دیگر تبدیل شده است.»
از نگاه او اتفاقی که در بعضی باغ وحش‌ها در حال رخ‌دادن است؛ جبران تعطیل‌کردن سیرک حیوانات است: «از چهار سال پیش فعالیت سیرک حیوانات در ایران ممنوع شده اما در بعضی از باغ وحش‌ها به قفس‌ها می‌روند و معرکه‌گیری می‌کنند. با حیوان کشتی می‌گیرند و مردم را این‌طوری سرگرم می‌کنند یا اینکه مردم به قفس می‌روند و با حیوان عکس می‌گیرند.» سلیمی از باغ وحش صفادشت ملارد که بازدیدکنندگان آن در ازای پرداخت پول اجازه دارند برای گرفتن عکس یادگاری مار به گردن بیندازند، مثال می‌زند و می‌گوید: «این کار استرس خیلی زیادی به حیوان وارد می‌کند، آزار بیشتری به آنها می‌دهد و ضد حقوق حیوانات است.»
این فعال محیط زیست به واردکردن گونه‌های در معرض خطر و نادر به باغ وحش‌ها هم اشاره می کند: «وقتی باغ وحشی استاندارد نیست و نمی‌تواند از حیوانات موجود خودش مراقبت کند، چه دلیلی دارد که گسترش پیدا کند و گونه‌های جدیدی بیاورد؟ آیا سازمان محیط زیست نظارتی به افزایش گونه‌ها در باغ وحش‌ها دارد؟ تا کی قرار است به تعداد باغ وحش‌های ایران اضافه شود؟ به بهانه رشد گردشگری و درآمدزایی باغ وحش می‌زنند و حیواناتی را اسیر می‌کنند. آیا قرار است هر شهر و هر روستا و محله‌ای یک باغ وحش داشته باشد؟»
باغ وحش از دید حامیان حیوانات، انبار حیوانات است. اسارتگاهی است که در آن به حیوانات نگاهی کالاگونه دارند. سلیمی گله می‌کند از اینکه باغ وحش‌ها با تلاش محیط زیستی‌ها مقابله کرده‌اند: «سمن‌ها و فعالان محیط زیست در طول سالیان گذشته مدام تلاش کرده‌اند تا فرهنگ احترام به محیط زیست و حیات وحش را ذره‌ای ارتقا بدهند اما باغ وحش‌ها در تمام این مدت مقاومت کرده‌اند و بهره‌کشی از حیوانات، آزار آنان و کاسبی از آنها را ترویج کرده‌اند و این روند بخش زیادی از کار محیط زیستی‌ها را بی اثر کرده است.»
معرکه‌گیری با مارها، عکس دو نفره با جگوار
تب عکس گرفتن با حیوانات به خیلی‌ها سرایت کرده. صفحه اینستاگرام باغ وحش صفادشت پر از عکس‌هایی است از کودکانی که مارهای بزرگی را به گردن آویخته‌اند، بازدیدکنندگانی که روباه بزرگی را محکم بغل گرفته‌اند و کارهایی شبیه به این. درست همان کارهایی که کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند هم به حیوانات استرس وارد می‌کند و هم ممکن است به خود بازدیدکنندگان آسیب بزند. سلبریتی‌ها هم به میدان آمده‌اند. مهراب قاسم خانی، فیلمنامه‌نویس چند روز پیش عکس‌هایی از حضور خودش در باغ وحش صفادشت منتشر کرد که پلنگ سیاه آفریقایی چهارماهه را بغل کرده و همینطور عکس‌هایی از شقایق دهقان و مار زردی که به گردن انداخته. نفیسه روشن، بازیگر تلویزیون هم پیش از این به قفس جگوار تازه وارد رفته بود، کنار کانگورو نشسته و بغلش کرده بود. درباره باغ وحش صفادشت اما مورد دیگر استفاده از توله روباهی است که به‌تازگی از سوی اداره محیط زیست تهران به این مجموعه داده شده؛ عکس‌های زیادی از این روباه منتشر شده که بازدیدکنندگان بغلش کرده‌اند تا با آن عکس بگیرند. البته محیط زیست هنوز به این موضوع واکنشی نشان نداده. کارهایی از این دست به‌ظاهر محبت به حیوانات است، اما کارشناسان حیات وحش بهتر از آدم‌های معروف می‌دانند که این کار آزار است و دست‌کم حالا که حیوانات دور از طبیعت واقعی‌شان، به قفس‌های کوچک باغ وحش منتقل شده‌اند، باید به حال خودشان رهایشان کرد. مثال دیگر از این دخالت در زندگی حیوانات هم در بسیاری از باغ وحش‌ها مشهود است: روی تابلو‌ها نوشته به حیوانات غذا ندهید، اما خیلی از بازدیدکنندگان به جانورهای پشت قفس تنقلاتی می‌دهند که هیچ ربطی به طبیعتشان ندارد. این مجموعه‌ها هم بابت غذا دادن و عکس گرفتن با حیوانات پول دریافت می‌کنند. خرازیان مقدم، مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان محیط‌زیست می‌گوید اگرچه یکی از فلسفه‌های باغ وحش آشنایی با حیوانات است اما این کار هم چارچوب دارد: «عکس گرفتن با حیوانات وحشی اگر کنترل شده باشد و کنترل حیوان به‌طور مثال مار با نگهدارنده این حیوان در مجموعه باشد، اشکالی ندارد، اما اینکه مار را به گردن بیندازند، توصیه نمی‌کنیم و قابل قبول نیست. چون بارها دیده شده که حیوان وحشی در یک لحظه کار خطرناکی کرده و آسیبی به فرد زده است.»
استقبال مردم از باغ وحش صفادشت
«به زودی در ایران کرگدن، یوزپلنگ آفریقایی جگوار نر، اسب آبی، گورخر زبرا، سه زرافه دیگر و اسب آبی وارد می‌شود.» اینستاگرام باغ وحش صفادشت که 150 گونه دارد خبرداده که بعد از بازدید کارشناس‌ها موافقت از کشور مبدأ گرفته شده است و این طور که به نظر می‌رسد، استقبال مردم به دلیل روش‌های خاص دیدار با حیوانات، از این باغ وحش زیاد است. اسفند پارسال، باشگاه خبرنگاران از مسئول واردکننده حیوانات باغ وحش صفادشت نقل کرده بود که این باغ وحش به‌زودی یک جگوار ماده سیاه آفریقایی به ایران وارد می‌کند و برنامه نگهداری و تکثیر دارد. جگوار چهارماهه حالا در یکی از قفس‌های صفادشت جا گرفته است. او توضیح داده که برای مجوز گرفتن از سازمان دامپزشکی و محیط‌زیست 6 ماه طول کشیده است و 450میلیون تومان برای این گونه هزینه شده است و جگوار نر هم به‌زودی وارد ایران خواهد شد. او هدف از وارد کردن این گونه‌های درحال انقراض را «جلوگیری از خارج شدن ارز از کشور» دانسته، چرا که «دیدن این گونه‌های ارزشمند و سفر به آفریقای جنوبی برای هر فرد 50میلیون تومان تمام می‌شود.» مساحت باغ وحش صفادشت درحال حاضر ۵ هکتار است و این طور که مسئولانش گفته‌اند، به‌زودی به ۱۰ هکتار خواهد رسید.