کشف غذاهای جدید و جستوجو برای شناخت انواع غذاها یکی از اصلیترین جاذبههای گردشگری است و به همین دلیل هم هست که در دهههای اخیر «گردشگری غذا» بهعنوان یکی از زیرشاخههای مهم صنعت گردشگری در جهان مطرح است. در ایران اما با وجود تنوع گسترده غذایی فرصتهای بهرهبرداری از این جاذبه مهیا نشده است.
بسیاری از کشورها با اتکا به تنوع غذایی و سفرههای رنگینشان مسافران زیادی را جذب میکنند. گردشگری غذا در جهان سالانه بیش از ۲۰۰میلیارد دلار درآمد دارد و ۸۶درصد گردشگران، غذا را بهعنوان یکی از بهترین تجربیات گردشگری خود معرفی کردهاند.
توجه به این آمار نشان میدهد غذا میتواند سمبل و نماد و برندی برای معرفی مقصد گردشگری باشد. گردشگری غذا یکی از فعالیتهای عمومی و همهجانبه است و تمام جنبههای غذا از دستگاههای فروش خودکار و فروشندههای دورهگرد گرفته تا رستورانهای لوکس و درجه یک را پوشش میدهد و هر کسی که به هر شکلی با غذا سروکار دارد، قسمتی از این صنعت محسوب میشود. بسیاری از کشورها با وجود تنوع غذایی محدودتری نسبت به ایران، با انتخاب چند نمونه از غذاهای منحصربهفرد ملی و محلیشان یا انتخاب نانهایی که با روشهای پخت متفاوتی طبخ میشوند، غذا را به یکی از جاذبههای اصلی برای جذب مسافران تبدیل کردهاند. ترکیه که سهم قابل توجهی از گردشگران را در دهههای اخیر و البته در شرایط پیش از ناآرامیهای اخیر جذب کرده بود، نان سیمیت و اسکندر کباب را بهعنوان دو غذای مورد توجه گردشگران در بستههای تبلیغاتی گردشگری به جهان معرفی کرده و سالهاست که در هر بسته خبری و تبلیغاتی نام و نشانی از این دو که به نوعی نمادی از گردشگری غذایی ترکیه هستند، دیده میشود. کشورهای دیگری مانند مالزی یا کشورهای خاور دور با معرفی و تبلیغات انواع میوههای استوایی که در دیگر نقاط جهان یافت نمیشوند، گردشگران را برای سفر به کشورهایشان ترغیب میکنند. در ایران با وجود گستردگی و تنوع غذایی که محصولی از تفاوت جغرافیایی و قومیتی و سبک زندگی در ایران است، غذا هنوز آنچنان که باید بهعنوان یک ظرفیت و فرصت و حتی جاذبه شناخته نشده است. هر چند از چندسال قبل که شهر رشت در گیلان بهعنوان «شهر خلاق غذا» در یونسکو مورد توجه قرار گرفت، دیگر شهرها هم انگیزههای بیشتری برای معرفی بیشتر غذاهای بومی پیدا کردهاند. غذای ایرانی با حدود 2500 نوع اعم از غذاهای ملی و محلی یکی خوشمزهترین، کاملترین و در عین حال تاثیرگذارترین مکتبهای آشپزی جهان است.
با افزایش نسبی فعالیت آژانسهای گردشگری و توجه بیشتر جامعه بهویژه نسل جدید به مقوله سفر و نیز فعالیتهای تخصصیتر سایتها و مجلههای مرتبط با غذا رفتهرفته شمار بیشتری از غذاهای بومی و محلی از سایه به آفتاب آمدهاند یا در جشنوارههای غذا به مردم معرفی شدهاند اما اینکه غذا بهعنوان یک جاذبه در برنامهریزیهای سفر مورد توجه قرار بگیرد هنوز یک موضوع مغفول مانده است، هم برای برنامهریزان و دستاندرکاران حوزه گردشگری و هم برای مسافران. این را «آرش» میگوید، راهنمای تور که سالهاست در تورهای داخلی ایران فعالیت میکند: «کمتر جایی در جهان چنین تنوع غذایی دارد اما از آنجا که گردشگری در ایران برنامهریزی سازمانیافتهای ندارد عملا غذا بهعنوان یک جاذبه کمتر مورد توجه قرار گرفته. ما در سفرهای داخلی اغلب به مسافران توصیه میکنیم که از غذاهای بومی و محلی استفاده کنند اما اکثریت در غذاهای اصلی علاقهمند به مصرف انواع کبابها و غذاهای معمول رستورانها هستند و حتی اقامت در رستورانهای محلی همیشه با اعتراضهایی مواجه است، مانند اینکه چرا آژانس ما را به رستوران خوب نبرد!»
غذا یکی از نیازهای حیاتی بشر است اما فراتر از آن بخشی از فرهنگ زندگی روزمره است که میتواند فرصتی برای گفتوگو و نزدیکی بیشتر مردم فراهم و زمینه شکلگیری انواع تعاملات اجتماعی را مهیا کند. سبک آشپزی و نوع مواد غذایی که مردم در مناطق مختلف جغرافیایی به کار میبرند برآمده از سبک زندگی و عادات و به نوعی نماینده بخشی از فرهنگ اجتماعی است که میتواند بخشی از عادات اجتماعی و حتی شرایط اقتصادی و فرهنگی هر جامعهای را نمایان کند. برای مثال سفرههای گشاده ایرانیها برای مهمان همواره بهعنوان یکی از نمادهای فرهنگی پذیرایی و مهماننوازی آنها در سفرنامهها مورد توجه بوده و آن را نشانی از فراوانی نعمت در این سرزمین دانستهاند.
علاوه بر اینها آنچه در صنعت گردشگری این روزها غذا را در کانون توجه برنامهریزان قرار میدهد، اهمیت اقتصاد غذاست. هزینهای که مسافران برای غذا در طول سفر خرج میکنند، بخش قابل توجهی از درآمد صنعت گردشگری را تشکیل میدهد و این موضوع بهویژه برای مناطقی که نقاط هدف گردشگری هستند و قرار است گردشگری به رونق و توسعه آنها کمک کرده و شرایطی را برای کارآفرینی ایجاد کند، اهمیتی کلیدی و تاثیرگذار دارد. به همین دلیل هم هست که اغلب به گردشگران توصیه میشود در سفرهایشان به مناطق محلی و بومی به جای اینکه خوراک را از جای دیگری تهیه کرده و همراه خود ببرند، از غذاهای محلی همان منطقه استفاده کنند. به گفته آرش، راهنمای تور: «غذای بومی نهتنها تجربه متفاوتی است که خیلی وقتها میتواند تکرارنشدنی باشد، یعنی شما ممکن است یک بار به یک منطقه سفر کنید و بتوانید از غذاهای محلی آنجا استفاده کنید، علاوهبر این همکاری و همراهی ساکنان منطقه مقصد را برای ورود تعداد بیشتری از گردشگران ممکن میکند. ما در ایران با وجود فرهنگ مهماننوازی که شناخته شده است اما در سفر به بسیاری از مناطق بهویژه روستاها با مقاومت ساکنان محلی مواجه هستیم، درحالیکه اگر اقتصاد گردشگری مثلا در ارتباط با همین غذا به کمک آنها بیاید و در زندگی روزمره برایشان عایدی داشته باشد آنها بیشتر علاقهمند به همکاری میشوند و در زنجیره گردشگری خودشان را سهیم میبینند و درواقع نتیجه این روند همان رونقی است که ما انتظار داریم در مقصدهای گردشگری به واسطه حضور گردشگران ایجاد شود.»
غذاهای بومی از نظر ارزش غذایی، در دسترس بودن مواد اولیه، تازگی، عاریبودن از نگهدارندههای شیمیایی و همچنین ارزانبودن یکی از بهترین مواد غذایی در نواحی مختلف کشور محسوب میشوند اما بسیاری از رستورانهای ایران حتی در مناطق بومی تعداد بسیار محدودی از این غذاها را در منوهای اصلی جای میدهند: «دلیل اصلی این است که از طرفی برنامه جامعی برای معرفی غذاهای بومی وجود ندارد، یعنی رستورانداران علاقهمند به ارایه غذاهایی هستند که نمیماند و به اصطلاح همهپسند است و مردم هم اکثریت برای تجربه غذاهای محلی ریسک نمیکنند. درباره توریستهای خارجی ما با این مشکل مواجه نیستیم و آنها اتفاقا بیشتر از غذاهای محلی استقبال میکنند اما ذائقه مسافران ایرانی عمدتا به سمت غذاهای شناختهشدهتر است.» این را «محسن قهاری» میگوید که چند سالی است در یک رستوران بینراهی در مسیر خرمآباد سعی کرده بخشی از غذاهای محلی این منطقه را بهویژه انواع آشها را به مسافران معرفی کند. به گفته او نهتنها مسافران که آژانسهای گردشگری هم در معرفی غذاهای بومی و محلی بهعنوان یک جاذبه نقش تعیینکنندهای دارند اما همه آنها در برنامهریزی سفر به دنبال معرفی غذاهای محلی نیستند و ارایه خدمات در رستوانهای مجلل و توجه به مکان رستوران به جای غذا برای آنها اولویت دارد. در این میان نقش تعیینکننده راهنمایان گردشگری دیدهمیشود. باید راهنمایان با انواع غذاها و نوشیدنیها و حتی طرز پخت و تهیه آنها آگاهی داشته باشند تا بتوانند به نحو درست به گردشگران معرفی کنند، حال آنکه بسیاری از راهنمایان تور در ایران به صورت تخصصی در یک منطقه فعالیت نمیکنند و اغلب اطلاعات محدودی درباره آن مناطق دارند.
با همه اینها به نظر میرسد شبکههای اجتماعی این روزها به کمک رستورانهای محلی آمدهاند که غذاهای خوب و ارزان اما در محیطی نهچندان مجلل ارایه میکنند: «تورهایی که طبیعتگردی را تبلیغ میکنند بیشتر از دیگران علاقهمند هستند که غذاهای بومی را وارد برنامههایشان کنند، بیشتر مشتریهایی که میآیند از طریق همین تورها هستند اما شبکههای اجتماعی هم مهم شدهاند. ما البته خودمان صفحهای نداریم اما خیلی از مشتریها گفتهاند که به توصیه دوستانشان در شبکههای اجتماعی دنبال غذاهای محلی ما آمدهاند یا در کمپی که نزدیک ما است اقامت کردند.»
گردشگری غذایی یک فعالیت عمومی و همهجانبه است و تمامی جنبههای غذا از دستگاههای فروش خودکار و فروشندههای دورهگرد گرفته تا رستورانهای لوکس و درجهیک را پوشش میدهد و هرکسی که به هر شکلی با غذا سروکار دارد، قسمتی از این صنعت محسوب میشود. بخشی از این صنعت مهم را در بسیاری از کشورهای جهان، غذاهای خیابانی میگردانند. مقصود از غذاهای خیابانی آن دسته غذاهایی است که در عین خوشمزگی ارزان هستند و عموما توسط آشپزخانه کوچک و نیز سیار عرضه میشوند. البته برخلاف تصور جمعی، تحقیق تخصصی در مورد غذاهای ممتاز مناطق مختلف توسط خبرههای آشپزی، هدف اصلی گردشگری غذایی نیست و تنها شاخه کوچکی از آن بهشمارمیآید. براساس تحقیقات انجامشده، تنها ۸.۱درصد از غذاهای سراسر دنیا مورد بررسی و تأیید خبرههای آشپزی قرار گرفته و بهعنوان غذای ممتاز شناخته میشوند، درحالیکه بیشتر مردم فقط به طعم و کیفیت غذا و نوشیدنی توجه دارند و لزوما نیازی به صرف آن در رستورانهای گرانقیمت و با برچسب ممتاز احساس نمیکنند. گردشگری غذایی نخبهگرا هم شاخه دیگری از صنعت گردشگری غذایی است که زیرمجموعههای متنوعی دارد و با هدف جستوجو و یافتن خوراکیها و نوشیدنیهای ممتاز مثل شکلاتهای خاص یا نوشیدنیهای کمیاب انجام میشود.
برگزاری جشنوارههای غذا که در دهه اخیر در ایران بیشتر هم شده با تمرکز بر معرفی انواع غذاهای محلی و همچنین طرح رتبهبندی هتلها و رستورانهایی که در زمینه سرو غذاهای محلی فعال هستند و چند سالی است در دستور کار قرار گرفته، تنها بخشی از راهکارهایی است که میتواند گردشگری غذا را در ایران به سمت حرفهایشدن پیش ببرد. در این میان اما مسافرانی که از راههای دور و نزدیک میآیند تا تجربهای منحصربهفرد از سفر را در خاطرات زندگیشان ثبت کنند شاید بیشترین تأثیر را در این زمینه داشته باشند، چراکه انتخاب آنها و توجه به غذاهای محلی و انعطافپذیری بیشتر برای تجربههای جدید است که میتواند حتی دستاندرکاران تورهای مسافرتی را به این فکر بیندازد که برای جلب رضایت بیشتر مشتریان میتوانند و باید به غذاهای محلی بیش از اینها توجه کنند.