مهتاب جودکی| روی یک ظرف گلی گنجشکی سفالی نشسته، جایی دیگر گِل مهرهای ساسانی کنار هم ردیف شده‌اند و در ویترینی خنجرها و سرنیزه‌هایی پیش هم چیده شده‌اند که سال‌هاست تیز نیستند. ظرف‌های قدیمی لب پر نشده، خنجرهای کُند، انگشترها و النگو‌ها، اشیای مفرغی، کوزه‌های منقوش، پرنده‌ها و قوچ‌های سفالی و همه 550 شیء تاریخی گمشده که زمانی دور از ایران جدا افتاده بودند. مدتی است به موطن خود بازگشته‌اند. درطول سه‌سال اخیر، به جز اینترپل و پلیس اموال فرهنگی ایتالیا، وزارت امورخارجه، نهاد ریاست‌جمهوری و سفرا و فعالان میراث فرهنگی هم به پیداشدن تکه‌های گمشده ایران کمک کردند تا قطعه‌های باستانی گروه از ایتالیا، بلژیک، آمریکا و انگلیس به سرزمین‌شان بازگردند؛ اشیایی از 6500سال پیش تا دوره اسلامی که بعضی را قاچاقچی‌ها ازمرز رد کرده بودند و بعضی برای مطالعه به سرزمین‌های دور فرستاده شده بودند.
ایران مثل یک موزه بزرگ است که شواهدی محکم از تاریخ و فرهنگ درخود دارد، با این حال همیشه با خروج غیرقانونی آثار باستانی و ورودشان به مجموعه‌های خصوصی و موزه‌های جهان درگیر بوده است. برای همین از 80سال پیش، تلاش برای استرداد مجموعه‌های تاریخی به کشور شروع شد. حاصل این تلاش تا امسال 10مجموعه استردادی است که آثار تخت جمشید، چغامیش، جیرفت و خوروین را درخود دارد و از آمریکا، انگلیس، بلژیک و ایتالیا برگردانده شده‌اند. نخستین گروه بازگشتی‌ها در‌سال 1327 از آمریکا رسیدند: گِل‌‌نوشته‌های تخت جمشید که قصه آنها هنوز ادامه دارد و نزدیک 30هزار قطعه دیگر از آنان درموسسه شرق‌شناسی شیکاگو تحت مطالعه‌اند و در انتظار دادگاه بعدی که به بازگشتشان به وطن رأی دهد.
4 استرداد مهم و بی‌سابقه
«مجموعه چغامیش مربوط به 6500سال پیش است؛ از قدیمی‌ترین مکان‌های استقرار انسان درخوزستان. 70سال پیش کاوش دراین منطقه با کمک دانشگاه‌های شیکاگو و کالیفرنیا- لس‌آنجلس انجام شد.» اشاره محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور به ویترینی است که 109 قلم از اشیای چغامیش درآن چیده شده است. او که به همراه زهرا احمدی‌پور، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به نمایشگاه «مجموعه‌های استردادی فرهنگی، تاریخی: دستاوردهای دیپلماسی فرهنگی» آمده، به «شهروند» می‌گوید: «چغامیش مرکز باستانی مهمی درخوزستان است، درحاشیه دز که یکی از قدیمی‌ترین مکان‌های زیست است. کاوش‌ها در این منطقه نشانه‌هایی از تمدن کشاورزی تا آغاز شهرنشینی را روشن کرد.»
او به 73 گِل‌مهره ساسانی که ازسوی موسسه شرق‌شناسی شیکاگو بازگردانده شده، اشاره می‌کند و درباره کل مجموعه به نمایش درآمده می‌گوید: «در سه‌سال اخیر، حدود 550 شیء در 4 استرداد مهم به کشور بازگردانده شده؛ این کار درپیش از انقلاب و پس از انقلاب بی‌سابقه است. قدمت تمام مجموعه از 6500سال پیش شروع می‌شود، عصر آهن، دوران ساسانی و بعد از آن را درخود دارد تا به اسلام و پس از اسلام می‌رسد.»
معاون میراث فرهنگی درباره استردادهای ایتالیا هم می‌گوید: «موضوع 109 قطعه چغامیش در دعوای حقوقی نبوده و با دیپلماسی فرهنگی به کشور بازگشته‌اند. این مجموعه مهمی است که به کشور برگشته. البته هنوز نمی‌دانیم که این اشیا دقیقا به کجا تعلق دارند، اما به لحاظ مطالعاتی پراهمیت‌اند و می‌توانیم امیدوار باشیم که دانشمان از عصر ساسانی بیشتر خواهد شد. اینها مثل منابع تاریخی‌اند و می‌توانیم تحولات اجتماعی و اقتصادی آن دوره‌ها را کشف کنیم.»
رسم امانت‌داری
349 شیء خوروین البرز مربوط به عصر آهن است، یعنی 3500سال پیش. ظرف‌های سفالی خاکستری و نخودی، سالم‌اند و بدون هیچ ترکی. بازدیدکنندگان که بعضی از نهاد ریاست‌جمهوری و وزارت خارجه و سفارتخانه کشورهای مختلف آمده‌اند، از دیدن آثار شگفت‌زده شده‌اند. احمدی‌پور، رئیس سازمان میراث فرهنگی ویترین‌هایی که قدیمی‌ترین فرم‌های آینه و ظروف سفالی را نمایش می‌دهد، تماشا می‌کند و می‌گوید: «هیچ مجموعه‌ای درسازه‌های مختلف نداشتیم که تا این حد سالم باشد. این نشان می‌دهد هم موسسه شیکاگو و هم نهاد‌های دیگر که به بازگشت مجموعه‌ها کمک کرده‌اند، امانت‌داران خوبی بوده‌اند.»
احمدی‌پور ادامه می‌دهد: «این 278 قلم تنها بخشی از آثار استردادی‌اند که از طریق دیپلماسی فرهنگی به کشور بازگشته‌اند، نمایشگاه تا سه روز ادامه دارد و بعد از این روی اشیا مطالعه خواهد شد و بخشی از آنها هم برای نمایش به موزه ملی می‌رود.»
او درباره بازگشت باقی اشیای تاریخی ایران که درگوشه و کنار دنیا پخش هستند، می‌گوید: «سازمان میراث فرهنگی ارتباط بین‌المللی‌اش را با نهاد‌های مربوطه حفظ می‌کند تا بتواند سرنوشت دیگر اشیا را پیگیری کند.» بعد از روی کارآمدن رئیس‌جمهوری جدید آمریکا، نگرانی از بازگشت دیگر اقلام ایران دراین کشور بیشتر شد، اما معاون رئیس‌جمهوری معتقد است: «این موضوع با دیپلماسی و تدبیر حل خواهد شد.»
طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور هم این را رسم امانت‌داری می‌داند: «همه اشیا خیلی خوب نگهداری شده‌اند. در این میان حضور باستان‌شناسان که از ارزش آثار آگاه بوده‌اند، نقش مهمی دارد.»
نتیجه دیپلماسی فرهنگی
معاون میراث فرهنگی کشور فضای پس از برجام را در سرعت‌گرفتن تحویل اشیای تاریخی بسیار اثرگذار می‌داند و توضیح می‌دهد که ایران آموزش و کار فرهنگی را دراین مدت از سر گرفته است: «اکنون درحال برگزارکردن کارگاه‌های آموزشی برای جلوگیری از قاچاق هستیم. پلیس اموال فرهنگی ایتالیا دراین زمینه کمک کرده و یونسکو هم دو کلاس آموزشی در ایران برگزار کرده است. فضای پس از برجام هم اثر مثبتی داشته، چون ایران در زمینه شگفتی‌های تاریخی پرسابقه است، بهترین راه دوستی و تعامل با دنیاست. دراین‌باره با همه هیأت‌ها همکاری علمی و دانشگاهی و فرهنگی داریم تا هم اشیای متعلق به ایران و هم اموال قاچاقی کشورهای دیگر به کشور اصلی‌شان بازگردند.»
او با اشاره به اهمیت دیپلماسی فرهنگی ادامه می‌دهد: «این نتیجه دوستی میان ملت‌هاست. از زمانی که برای بازگشت اقلام اقدام کردیم، وزارت خارجه، امورحقوقی نهاد ریاست‌جمهوری، وزرا و سفرای ما و سازمان میراث فرهنگی و کشورهایی که با ما دوست هستند، به شکل هماهنگ فعالیت کردند.»
طالبیان می‌گوید که قرار نبود این اشیا به کشور بازگردانده شوند، این 4 استرداد نتیجه همکاری‌های بین‌المللی بود.
تکه‌های ایران پخش درجهان
«80درصد اشیای موزه جهان عرب پاریس متعلق به ایران است اما نام موزه، جهان عرب است.» محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درمراسم نمایش مجموعه‌های استردادی این‌طور گفت. او به وجود تعداد زیادی از آثار ایرانی درسایر کشورها اشاره کرد و گفت: «تقریبا درهمه موزه‌های دنیا اشیای ایرانی وجود دارد و گاهی تعداد این اشیا حیرت‌آور است؛ مثلا 4هزار قطعه از اشیای
تخت‌جمشید درموزه‌های دنیا وجود دارد.» بهشتی با اشاره به این‌که امروز یکی از افتخارات موزه‌های دنیا، دراختیارداشتن آثار تاریخی و فرهنگی ایران است، از این رو می‌توان نمونه‌هایی از وجود آثار ایرانی درموزه‌های جهان آورد، ادامه داد: «بسیاری از موزه‌های خارج ازکشور آثار جیرفت به‌عنوان آثار غرب آسیا معرفی می‌کنند. غرب آسیا شامل چندین کشور است و به راستی کدام‌یک ازاین کشورها می‌توانند ادعای مالکیت این آثار را داشته باشند؟»
پیامی برای قاچاقچیان تاریخ
آخرین مجموعه استردادی به کمک پلیس اموال فرهنگی از ایتالیا بازگشته است؛ مجموعه از هزاره سوم پیش ازمیلاد تا دوره اسلامی که دریک حراجی کشف شده‌است. طالبیان دراین‌باره می‌گوید: «این 30 قلم شیء که از ساسانی شروع می‌شود تا دوره اسلامی تحت مطالعه‌اند. پلیس ایتالیا، وکلای ایران، سفیر و رایزن ما و بخش حقوقی وزارت خارجه و ریاست‌جمهوری کمک زیادی کردند که ایران برنده شد و آنها را پس گرفت. درکنار اینها، کار حقوقی جدی هم انجام شد که پیش از این سابقه نداشت.»
معاون میراث فرهنگی ادامه می‌دهد: «این 30 قلم دریک حراجی مهم ایتالیا پیدا شد که گویا آنها را هم از حراجی در بانکوک خریده بودند، اما نمی‌دانستند متعلق به ایران است. در دو‌سال نمایندگان ما چندین‌بار رفتند و در دادگاه‌ها شرکت کردند و سرانجام موفق شدیم.»
از نگاه او، بیش از ارزش اشیا پیامی که ازاین طریق به دنیا می‌رسد، اهمیت دارد؛ این‌که ایران به کنوانسیون 1970 و کنوانسیون 1995 متعهد است. ما پیش از این هم نشان دادیم که اگر اشیای قاچاق به این‌جا بیایند، با دیپلماسی بازمی‌گردند. ازطرفی این پیامی است برای ناامن‌کردن فضای جهان برای قاچاقچیان. ما حراجی‌های دیگر را هم رصد می‌کنیم تا آثار تاریخی قاچاقی دیگر را هم که در دهه‌های دیگر خارج شده، به کشور بازگردانیم.»
مجموعه خوروین استان البرز به جز تغییرات فرهنگی عصر آهن، هنر و صنعت دوران مفرغ در فلات ایران را هم با خود به همراه دارد. دو‌سال پیش مجموعه‌ای 349 تایی از ظروف سفالی و فلزی این محوطه از بلژیک به ایران تحویل داده شدند؛ هرچند به گفته طالبیان کار درباره برگشت این آثار چند سال پس از انقلاب آغاز شده بود.
در انتظار دادگاه برای 30هزار لوح گِلی
به جز 73 گِل‌مُهر ساسانی که همین امسال به کشور بازگشت، هنوز درحدود سی‌هزار لوح گِلی هخامنشی درموسسه شرق‌شناسی شیکاگو به امانت مانده‌اند. لوح‌هایی که در‌سال ۱۳۱۴ براساس مصوبه دولت ازطریق کشتی به موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو فرستاده شد و سال ۱۳۱۶ به آن‌جا رسید. آن زمان قرار بود لوح‌ها سه‌سال مطالعه شوند و به ایران برگردند اما این اتفاق نیفتاد تا سال 1327 که نخستین مجموعه آن بازگشت، اما موضوع زمانی به مسائل سیاسی گره خورد که با وقوع انفجاری در‌سال ۱۹۹۷ میلادی در بیت‌المقدس، چند یهودی به بهانه جبران خسارت توقیف لوح‌های گِلی را توقیف کردند اما سرانجام نمایندگان ایران ثابت کردند که الواح جنبه تجاری ندارند و قابل توقیف نیستند و به زودی به ایران بازمی‌گردند. معاون میراث فرهنگی دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «ازمجموعه لوح‌های گِلی سه‌بار محموله‌هایی در دوره‌های مختلف به کشور تحویل داده شده است و آخرین دادگاه هم به زودی برگزار خواهد شد. اگر این دادگاه را ببریم، با همکاری نهاد‌های داخلی و بین‌المللی همه اشیا را یک‌جا دریافت می‌کنیم.»