آیدا پیغامی-شهروند حقوقی| حتما شما هم در سطح شهر برای یک‌بار هم که شده فولکس آبی‌رنگی که مشغول به فروش نوشیدنی‌های سرد و گرم است را دیده‌اید. این فولکس که در نوع خود ایده‌ای جدید به حساب می‌آید، در آغاز کار مانند بسیاری از ایده‌های نو و جذاب افراد زیادی را جذب خود کرد و این موضوع تا جایی ادامه داشت که باعث شد فولکس‌های رنگارنگ دیگری هم با همان ایده در سطح شهر به فروش مواد غذایی و خوراکی بپردازند. ایده‌ای که نخستين‌بار از ذهن یک زوج جوان بیرون آمد و سپس منجر به فراگیری در تهران و شهر‌های دیگر شد. در قانون هیچ تعریفی برای ایده و ثبت آن وجود ندارد و اغلب افرادی که ایده نویی را خلق می‌کنند، معمولا فکر ثبت ایده‌شان را همان نخست به طور کل فراموش می‌کنند؛ زیرا قانون فقط در مورد ثبت اختراع وجود دارد و در این بین هیچ صحبتی از ایده به میان نیامده است.
اختراع نتيجه فكر فرد يا افراد است كه برای نخستین‌بار فرآيند يا فرآورده‌ای خاص را ارایه و مشكلی را در يك حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آنها حل می‌‌كنند؛ این جمله را ماده يك قانون ثبت اختراعات مصوب 1386 در تعریف اختراع می‌دهد. همان‌طور که مشخص است در مواد این قانون هیچ تعریفی برای ایده و ثبت آن وجود ندارد و حتی خارج از این قانون هیچ قانون مجزایی در مورد ایده وجود ندارد و ایده‌های افراد در کشور به‌راحتی به تاراج می‌رود و قابل پیگیری نیست. با وجود اين در صورتی که قانون مشخصی هم برای اختراعات وجود دارد، باز هم در زمینه اختراع سرقت‌هایی صورت می‌گیرد و حتی با وجود اینکه قانون در این مورد بسیار مشخص و شفاف عمل می‌کند، ولی در اکثر اوقات چه در فضای مجازی و چه در دنیای واقعی شاهد افرادی هستیم که از سرقت‌ها و مشکلاتی که برای کتاب و اختراع به ثبت رسیده‌شان رخ می‌دهد، شاکی هستند. به این ترتیب شاید این سوالات در ذهن بسیاری از افرادی که درگیر ثبت اختراع و ایده‌شان باشند، به وجود آید که با وجود اینکه قانون ثبت اختراعات قانون کاملی است، پس چرا همیشه شاهد سرقت‌هایی در این زمینه هستیم و اگر سرقتی در برابر اختراعی که ارایه دادیم، رخ داد چه اقدامی باید انجام دهیم و اساسا قانون مالکیت معنوی چه حمایتی از افرادی که اختراعی را به ثبت می‌رسانند، انجام می‌دهد؟
ثبت اختراع در قانون
محمدحسن کیانی، رئیس مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد در بررسی قانون مالکیت معنوی به «شهروند» گفت: مالکیت فکری دو شاخه اصلی دارد؛ یک شاخه مالکیت صنعتی و شاخه دیگر مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط است. حوزه مالکیت صنعتی که می‌خواهد از تراوشات فکری در عرصه صنعت به معنی اعم ظهور پیدا كرده و حمایت کند متولی آن سازمان ثبت اسناد و املاک کشور یعنی قوه قضائیه است. حوزه مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط حوزه‌ای است که به‌عنوان کپی‌رایت مرسوم است؛ البته متولی آن وزارت ارشاد است و قوانین و مقررات ما محدود به قوانین پیش از انقلاب سال 48 و 50 است که متاسفأنه این قوانین با توجه به نیاز‌های روز به‌روز نشده است؛ البته پیشگیری تعریف شده که حدود 15 سالی است که بین دولت و وزارت ارشاد و مجلس می‌گردد لذا در حوزه ادبی و هنری قوانین ما منطبق با استاندارد‌های بین‌المللی نیست و حمایت ما هم در تولید ملی کامل نیست و در حوزه بین‌المللی عضو هیچ‌کدام از معاهدات بین‌المللی نیستیم؛ اما حوزه مالکیت صنعتی که متولی آن سازمان ثبت و قوه قضائیه است که پیشینه قوانین ما به سال 1304 باز می‌گردد که نخستين قانون و علایم بود و سال 1386 قانون ثبت اختراعات علایم تجاری و طرح صنعتی جایگزین قانون قبلی شد. قوانین مالکیت صنعتی ما در حال حاضر حمایت از اختراعات و علایم تجارتی و طرح‌های صنعتی و نشانه‌های جغرافیایی منطبق با استاندارد‌های جهانی است در حوزه اختراع می‌توان گفت نوآوری‌هایی که قانون جدید نسبت به قانون قبل دارد این است که در قانون قبل نظام ما نظام اعلامی بود و به صرف ادعاهای مختلف ثبت می‌شد و بررسی ماهیتی از لحاظ معیار‌های جدیدبودن و گام ابتکاری و کاربرد صنعتی سه شرط اساسی اختراع است كه در گذشته نبود. از سال 1386 که این قانون تصویب شد با آیین‌نامه 87 هم تصویب شده، عملا هر اختراعی که تقاضای ثبت می‌شود از لحاظ آن سه شرط از طریق مراجع همکار پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی و دانشگاهی هر سه بررسی می‌شود و پس از احراز ماهیتی اختراع از لحاظ همان سه معیار به ثبت می‌رسد و تا 20سال پس از تاریخ اظهارنامه حمایت دارد البته همه کشور‌های دنیا وقتی اختراعی را ثبت می‌کنند در قلمرو سرزمین خودشان آن را حمایت می‌کنند و برای آنکه بتوانند از اختراعی در قلمرو فراسرزمین حمایت کنند در گذشته معمولا از کنوانسیونی استفاده می‌کردند که به وسیله آن در کشور‌های هدف اختراع را در کشور‌های دیگر حمایت می‌کردند ولی خوشبختانه در سال‌های اخیر عضو معاهده پی‌سی‌تی شده‌ایم که این امکان را به کشور‌های عضو داده به جای اینکه مخترع در تک تک کشور‌های عضو این معاهده اختراع خودش را ثبت کند، از طریق این معاهده می‌تواند از طریق اظهارنامه بین‌المللی در اداره مالکیت معنوی اختراعش را در کشور‌های هدف دنبال کند.
وی در ادامه افزود: در قانون جدید یک نوآوری دیگري كه وجود دارد، مجوز‌های اجباری است که در قانون سابق نبود و در استاندارد‌های جدید در قوانین کشور‌ها پیش‌بینی می‌شود کشورهایی که شرایط آنها به نحوی است که نیاز به مجوز اجباری باشد در حوزه‌هایی که با منافع عمومی کشور درگیر است دولت می‌تواند مجوز اجباری صادر کند که این هم نوآوری‌های قانون جدید است. افراد می‌توانند اجازه بهره‌برداری از اختراع را با حفظ مالکیت به ده‌ها نفر بدهید. مخترع ضمن اینکه مالکیت اختراع را برای خودش حفظ می‌کند به چندین کمپانی اجازه بهره‌برداری می‌دهد و به همان اندازه مبلغ می‌گیرد که این موضوعات از نظر تجاری‌سازی اختراع کمک می‌کند.
مالکان اختراع حمایت می‌شوند
کیانی در پاسخ به این سوال که اگر اختراعی نقض شود و کسی از آن سوءاستفاده کند چه ظرفیت قانونی برای پیگیری این تخلف وجود دارد، گفت: اگر نقض حق اتفاق افتاد، در مواد 60 و 61 قانون جدید ضمانت اجرای حقوقی و کیفری پیش‌بینی شده و اگر کسی این کار را کرد به موجب ماده 61 تعقیب کیفری می‌شود و هم مجازات نقدی و هم حبس تعزیری دارد و ضمن اینکه صاحب حق می‌تواند مطالبه خسارت کند. اینها ابزار‌هایی است که به مخترع این ظرفیت را می‌دهد که بتواند در حریم امن از اختراع استفاده و آن را تجاری کند و به مرحله سودآوری برسد.
رئیس مرکز مالکیت معنوی در پاسخ به این سوال که با وجود اینکه به گفته شما این قانون کامل است، ولی شاهد سرقت‌های فراوانی هستیم؛ چرا این اتفاقات رخ می‌دهد آیا ایرادی در این زمینه وجود دارد و یا مشکل از فرهنگ است، گفت: مسأله ارتقاي آگاهی عمومی موضوع بسیار مهمي است؛ هم آگاهی عمومی و خصوصی نسبت به اهمیت مالکیت صنعتی و احترام به این نوع مالکیت. همان‌طور که ما برای مالکیت آپارتمان و خودرو و... احترام قایل می‌شویم و به خود اجازه نمی‌دهیم که وارد آپارتمان افراد شویم، باید در مالکیت‌های معنوی و فکری هم این توجه را داشته باشیم که متأسفانه در این ارتباط باید آگاهی ارتقا یابد. مالکیت معنوی خود کالا نیست و از این بعد آسیب‌پذیر است. یک زمانی کالایی را می‌خرید و شما مالک مالکیت معنوی این کالا نیستید و مالک شیء هستید و برند و نشانه متعلق به یک کمپانی است. مالکیت معنوی خود شیء نیست بلکه دانش متبلور در شیء است. در این مورد بايد جنبه فرهنگی را تقویت کرد تا مردم به این موضوع توجه کنند و به مالکیت معنوی افراد احترام بگذارند. سازمان ثبت در طول سال سمینار و کارگاه آموزشی با حوزه‌های مرتبط برگزار می‌کند. فکر می‌کنم وضع ما از نظر اختراع به نسبت 10سال گذشته و حتی پیش‌تر بهتر شده کما اینکه متعدد می‌بینید که در مجلات و روزنامه‌ها به این موضوع می‌پردازند.
قانونی برای ثبت ایده وجود ندارد
کیانی در پاسخ به این سوال که اگر شخصی ایده‌ای داشته باشد، می‌تواند آن را ثبت کند و آیا قانونی برای ثبت ایده در ایران وجود دارد یا خیر، گفت: آنچه که در قالب اختراع حمایت می‌شود یعنی اگر تراوش فکری و ذهنی که بتواند آن سه شرط جدیدبودن و کاربرد صنعتی و گام ابتکاری را داشته باشد و عملا در عرصه صنعت بتواند قابل ساخت و استفاده شود؛ اگر آن ایده بتواند با این سه شرط به صنعت وارد شود، به آن اختراع گفته می‌شود؛ ولی خود ایده صرف قابل حمايت نیست. البته در برخی از کشور‌ها بانک‌هایی ایجاد شده به‌عنوان بانک ایده و افراد ایده خودشان را به متولی حاضر در آن بانک قرار می‌دهند و آن متولی ایده‌ها را با افراد مطرح می‌کند و به اشتراک می‌گذارد و روی آن سرمایه‌گذاری می‌کند. البته لازم است بدانید که ایده‌ای که به نتیجه برسد و وارد صنعت شود در قالب اختراع حمایت می‌شود. برخی از ایده‌ها ایده فضایی و صرف هستند و امکان اجرای این ایده امروز وجود ندارد و افراد باید روی آن کار کنند تا تبدیل به اختراع شود. آنچه که مسلم است در نظام حقوقی ما ایده‌ای که تبلور پیدا کند و در عرصه صنعت و تجارت به معنای اعم ظهور پیدا کند و مشکل فنی را برطرف کند، ثبت و حمایت می‌شود. ایده در اکثر کشور‌ها در قالب مالکیت صنعتی و اختراع قابل حمایت نیست.