آرمین منتظری

شهر کردنشین «کوبانی» در 2 کیلومتری مرز ترکیه امروز یا فرداست که توسط گروه تروریستی داعش تصرف شود. در این میان ترکیه سیاست صبر را پیشه کرده است و به‌رغم اعتراضات گسترده کردهای ترکیه، به‌نظر نمی‌رسد که هیچ برنامه‌ای برای کمک به کردها در کوبانی داشته باشد. اما چرا؟
آنها که معتقدند ترکیه بخشی از راه‌حل کوبانی نیست که خود بخشی از مشکل است، درست می‌گویند. نکته این‌جاست که کمی دیر به این نتیجه رسیده‌اند. آنهایی که امروز از حمایت تلویحی ترکیه از داعش گله می‌کنند و می‌گویند که ترکیه، کوبانی را در چنگال داعش رها کرده است نیز درست می‌گویند، اما چرا این‌قدر دیر به این نتیجه رسیده‌اند. مشکل این‌جا است که برخی کوبانی را تنها در چارچوب ترکیه و کردها می‌بینند و نه در چارچوب سوریه و نگاه ترکیه به سوریه. فارغ از فاجعه انسانی که در کوبانی در جریان‌ است و البته بسیار هم مهم است، این شهر به خودی خود شهر مهم و استراتژیکی در صحنه جنگ در سوریه محسوب نمی‌شود. در سوریه جنگ در دره‌ها، کوه‌ها و دشت‌ها در جریان است. اما جنگ تنها زمانی اهمیت می‌یابد که در منطقه‌ای استراتژیک جریان داشته باشد. کوبانی اما برای داعش هیچ اهمیت لجستیکی و استراتژیکی ندارد و داعش تنها به این دلیل به سمت این شهر رفته است که تصرف این شهر سهل‌تر از دیگر مناطق کردنشین است و به این ترتیب داعش می‌تواند در بحبوحه قرار داشتن زیر آتش ائتلاف در برنامه‌ای تبلیغاتی نشان دهد که هنوز توانایی اشغال یک شهر دیگر را هم دارد.
اما نمی‌توان گفت که جنگ در کوبانی ارتباطی به ترکیه ندارد. از زمانی که درگیری در کوبانی آغاز شده است ترکیه مجبور شده تا چند موضوع را در نظر داشته باشد. نخست تحرکات نظامی کردها، خواسته‌های منطقه‌ای خود و سنجیدن این موضوع که آمریکا تاچه اندازه تمایل دارد بار دیگر در خاورمیانه حضور نظامی داشته باشد. شاید البته مهم‌ترین موضوع برای آنکارا روبه‌رو شدن با موضوعی به‌نام رابطه‌اش با داعش باشد.
نوع رابطه ترکیه با داعش بسیار پیچیده و در واقع برای ترکیه دردسرساز است. البته ترک‌ها از داعش حمایت مالی و تسلیحاتی نمی‌کنند و اردوغان نیز هیچ تبانی با ابوبکرالبغدادی صورت نداده است. اما واقعیت این است که ترکیه کوچکترین اقدامی برای ممانعت از به‌دست گرفتن کنترل کوبانی توسط داعش صورت نداده و نوع و شیوه کنارگیری‌اش از درگیری در کوبانی نگرانی‌هایی را برای همسایگانش و همچنین آمریکا ایجاد کرده است. در واقع ترکیه در کمپین مبارزه با داعش شرکت نکرده است آنهم زمانی که داعش تا چندکیلومتری مرزهایش پیش‌آمده. تا این لحظه تنها کاری که ترکیه به‌عنوان کشوری که قوی‌ترین ارتش خاورمیانه را دارد انجام داده، استقرار چند تانک در نقاط مرزی‌اش با سوریه بوده است. به نظر می‌رسد که اردوغان در انتظار فرصتی بزرگتر است و تصویری بزرگتر از نقش‌آفرینی ترکیه در منطقه در سر دارد. تصویری که ظاهرا با طرح‌ها و برنامه‌های آمریکا تضاد دارد. اگر به جغرافیای ترکیه نگاه کنید می‌بیند که این کشور در میانه خاورمیانه، اروپا، روسیه و غرب گرفتار شده است. ترکیه نه اروپایی است. این کشور به مانند ایران، عرب نیز نیست. ترکیه البته آنقدرها قدرتمند هست که بخواهد یک قدرت منطقه‌ای باشد. برای این‌که ترکیه بتواند به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شود باید حوزه نفوذ خود را گسترش دهد. اما مشکل این است که ترکیه نمی‌تواند حوزه نفوذ خود را به سمت اروپا گسترش دهد، از سوی دیگر نیز روسیه مانع دستیابی ترکیه به منطقه قفقاز است بنابراین تنها راهی که برای اردوغان باقی می‌ماند تکیه بر ظرفیت‌هایش به‌عنوان یک کشور اسلامی سنی‌مذهب است. ترکیه یک‌بار در بحبوحه آغاز بهار عربی دست به پیاده‌سازی این برنامه زد. ترکیه با مصر شروع کرد و سپس با لیبی و سوریه ادامه داد اما در نهایت شکست خورد. هم مصر را از دست داد، هم لیبی را و هم سوریه را. در واقع ترکیه به دنبال نوعی هویت‌سازی اسلامی سنی است که در این هویت زبان و نژاد نقش محوری ندارند بلکه این هویت اسلامی سنی است که نقش اساسی را بازی می‌کند. شاید به همین دلیل است که آنکارا چندان تمایلی به جنگ با داعش از خود نشان نمی‌دهد. چراکه داعش مرزهای اعتقادی در منطقه را بر هم زده است. داعش نوعی هرج و مرج هویتی، مذهبی و نژادی در منطقه ایجاد کرده است که از پس این هرج و مرج و آنارشی، ترکیه این فرصت را می‌یابد که بتواند نظم و هویت مورد نظر خود را در منطقه تزریق کند.
ترکیه از سوی دیگر مانعی دیگر را نیز بر سر راه خود دارد و آن مانع رقیبی است که با آن رفاقت نیز دارد و آن رفیق رقیب، ایران است. ترکیه به خوبی می‌بینید که ایران توانسته است نواری از نفوذ خود را از لبنان تا عراق گسترش دهد و از نظر ترکیه این نوار باید قطع شود. چراکه ترکیه با ایران بر سر تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای رقابت دارد. به همین دلیل است که ترکیه اصرار دارد که سرنگونی بشار اسد از قدرت در سوریه باید در هر طرحی که برای مبارزه با داعش مطرح می‌شود، لحاظ شود. درخواست آنکارا برای ایجاد منطقه امن در شمال سوریه را نیز می‌توان در راستای نخستین قدم ترکیه برای سرنگونی بشار اسد ارزیابی کرد. البته ترکیه به سقوط بشار اسد هم راضی نخواهد شد. ترکیه به دنبال تعیین آینده سیاسی سوریه است. براساس آینده موردنظر ترکیه دولت علوی‌ها در سوریه باید کنار رفته و نظام اسلامی سنی که به سیاست‌های ترکیه و دولت اعتدال و توسعه نزدیک‌تر است، بر سر کار بیاید. درحال حاضر سوریه نقش حلقه واصل را برای ایران در حفظ نوار نفوذش از لبنان تا عراق بازی می‌کند. ترکیه نیز به دنبال چنین استفاده‌ای از سوریه است. با بر سر کار آمدن یک حکومت سنی در سوریه ترکیه قادر خواهد بود تا حوزه نفوذش در منطقه را به‌راحتی گسترش داده و علیه عربستان‌سعودی و ایران پیشروی کند.
فایده داعش برای آنکارا چیست؟
داعش در طرح‌های درازمدت ترکیه برای منطقه جایگاهی ندارد اما در طرح‌های کوتاه‌مدت مورد استفاده خواهد داشت. داعش علیه بشار اسد می‌جنگد و در هفته‌های اخیر نیز علیه کردهای سوریه وارد جنگ شده است. واقعیت این است که ترکیه هرگز نخواهد توانست با کردهای جدایی‌طلب کنار بیاید. از نظر ترکیه اگر هم قرار به صلحی با دولت ترکیه باشد، در آنسو، چیزی به‌نام کردهای جدایی‌طلب نباید وجود داشته باشد. کردهای سوریه روابط بسیار خوبی با حزب کارگران کردستان ترکیه که به پ ک ک موسوم است، دارند. گروهی که ده‌ها ‌سال است با دولت ترکیه در جنگ هستند. مسلما روابط میان کردهای سوریه و پ ک ک در عدم تمایل ترکیه در کمک به کوبانی تاثیرگذار بوده است. ترکیه حتی از ورود کردهای ترکیه به سوریه برای کمک به کوبانی جلوگیری کرده است و با استفاده از روابطش با کردستان عراق، از ورود پیشمرگه‌های کرد عراقی به سوریه برای کمک به کوبانی جلوگیری کرده است.
البته استراتژی ترکیه با ریسک‌هایی همراه است. ترکیه با این سیاستی که در قبال تحولات کوبانی در پیش گرفته است روابط خود با آمریکا را دچار گره و پیچیدگی کرده است. از سوی دیگر انتقادات داخلی علیه حزب عدالت و توسعه نیز برانگیخته شده است. ترکیه همچنین عملکرد ائتلاف مبارزه با داعش را نیز زیر سوال برده و ریسک پایان آتش‌بس میان آنکارا و شبه نظامیان کرد را نیز افزایش داده است. با این وجود ترکیه بر ادامه سیاست فعلی خود اصرار می‌ورزد و تا زمانی‌که داعش مستقیما متوجه خاک ترکیه نشود و منافع ترکیه را تهدید نکند (که امکانش بعید است) و تا زمانی‌که داعش بالانس قدرت در منطقه را به ضرر ترکیه برهم نزند، دست به اقدامی نخواهد زد و تا وضع به همین منوال پیش برود، کوبانی و دیگر شهرهای کردنشین همچنان تحت آزار و اذیت داعش باقی خواهند ماند.