سهیلا روزبان-شهروند| سال سخت کم‌آبی در پیش است و تنگنای آبی در تهران کار را به نشست‌های بحران استانی کشانده است. حالا دولت ناچار شده است كه برای فايق‌آمدن به خشکسالی دست به انجام پروژه‌های غیراقتصادی بزند. انتقال آب از رودخانه‌های مازندران به تهران و مناقصه آب دریای عمان از ابتدای سال آینده برای انتقال به کویر راهکارهای دقیقه نود است که با بروز سال کم‌بارش و خشک تنها گزینه پیش روی مدیران وزارت نیرو است. ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود؛ آب در ایران ارزان است و انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی ایجاد نمی‌کند. بنا به اعلام وزارت نیرو دولت آب را با زیان به مصرف‌کنندگان می‌فروشد و به ازای هر مترمکعب آبی که تحویل مشترکان می‌دهد، تقریبا 50درصد تخفیف قایل می‌شود. حالا حرکت‌های فرهنگی متعددی به راه افتاده است تا مصرف‌کنندگان اسرافکار ایرانی را به صرفه‌جویی در مصرف آب تشویق کند. از ساخت مستندها و فیلم‌های ویژه خشکسالی تا راه‌اندازی کمپین قطره قطره توسط رامبد جوان و برنامه خندوانه. از این گذشته این روزها ویدیویی در فضای مجازی دست به دست می‌شود که رضا یزدانی خواننده را در حال اجرای یک قطعه ویژه برای آب نشان می‌دهد. با این حال مصرف‌کنندگان ایرانی هنوز سرسختی نشان می‌دهند. هدایت فهمی، کارشناس منابع آب وزارت نیرو در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: شاید در برهه‌هایی از زمان افت مصرف را داشته باشیم، اما میزان کاهش هیچگاه به گونه‌ای نبوده که بتوان تغییر آن را در سرانه مصرف احساس کرد. برای درک بهتر این موضوع همین بس که براساس اعلام شرکت آب‌و‌فاضلاب استان تهران میانگین مصرف روزانه آب تهران در حال حاضر نزدیک به سه‌میلیون و 100هزار مترمکعب است که این میزان مصرف معادل حجم کل دریاچه چیتگر است.
این اتفاق اما در شرایطی رخ می‌دهد که معاون وزیر نیرو از کاهش 58درصدی بارش‌ها در سال آبی امسال و اضافه برداشت 6میلیارد مترمکعبی از چاه‌های مجاز و غیرمجاز کشور و البته کاهش 37درصدی ورودی به سدها خبر می‌دهد. البته این تنها آمار نگران‌کننده مصرف آب در ایران نیست. آن‌گونه که سازمان هواشناسی پیش‌بینی کرده سال آینده به میانگین دما بین یک الی 1.5 درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت. تغییر دمایی که میزان تبخیر آب را حدود 13 تا 21میلیارد مترمکعب افزایش می‌دهد؛ اما فهمی از دیگر آسیب‌های بحران آب در کشور پرده برمی‌دارد. او با بیان اینکه خشکسالی یک مسأله مقطعي و گذرا نیست، خشک‌شدن اقلیم ایران را مورد اشاره قرار داد و افزود: طی چند دهه گذشته 37هزار روستای کشور خالی از سکنه شده، این روند در سال‌های گذشته شدت بیشتری یافته است.
11میلیارد مترمکعب
کاهش در 5 سال
این منبع حیاتی حالا پایش به برنامه ششم توسعه اقتصادی باز شده و به‌عنوان یکی از سه محور نخست این برنامه مورد توجه قرار گرفته است. براساس هدفگذاری صورت‌گرفته باید در 5 سال آینده ۱۱میلیارد مترمکعب از حجم آب مصرفی در کشور کاسته شود؛ اما فهمی معتقد است که کاهش مصرف آب و تغییر الگوی مصرف در کوتاه‌مدت امکانپذیر نیست و نیازمند تغییر نسل است. او در حالی‌که سرانه مصرف آب در دنیا را 130 لیتر عنوان می‌کرد، ادامه داد: در حال حاضر به ازای هر پایتخت‌نشین روزانه 230 لیتر آب در کشور تولید می‌شود. گاهی در کلانشهرهای ایران این میزان مصرف به 250 لیتر در روز هم می‌رسد.
به گفته او، میانگین مصرف روزانه آب تهران در حال حاضر نزدیک به 3میلیون و 100هزار مترمکعب است که این میزان مصرف معادل حجم کل دریاچه چیتگر است. این در حالی است که نیاز هر فرد برای غذای مصرفی و نوشیدن آب روزانه به‌طور متوسط تنها 5 لیتراست.
هرمزگان تشنه لب کنار دریا!
البته شرایط در برخی از استان‌های کشور حالت فاجعه به خود گرفته است. این را از آماری که مدیرعامل شرکت آب‌و‌فاضلاب در رابطه با افت بارش‌ها در برخی از استان‌های کشور داده به خوبی می‌توان فهمید. به جز 6 استان کشور که سطح بارش‌هايشان همانند سال گذشته بوده یا تا حدودی افزایش یافته، شاهد کاهش نزولات آسمانی در دیگر شهرهای کشور هستیم و البته این وضع در برخی از استان‌های کشور به‌شدت نگران‌کننده است. آن‌گونه که وزارت نیرو اعلام کرده استان هرمزگان با 93درصد افت بیشترین کاهش بارندگی را داشته است. بعد از آن کرمان، یزد و سیستان‌وبلوچستان با 92درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارد. در فارس کاهش 78درصد، خراسان رضوی 65درصدی و خوزستان 54درصدی را شاهد بودیم.
آب مفت!
اما غیرواقعی‌بودن قیمت‌ها را شاید مهم‌ترین عامل هدر رفت بالای آب در ایران بتوان عنوان کرد. مسأله‌ای که صدای اعتراض دولتمردان را هم درآورده است. «قیمت آب در ایران به قدری است که حتی می‌توان ادعا کرد که مردم آب مجانی در کشور استفاده می‌کنند.» این نکته‌ای بود که کارشناس مدیریت منابع آب وزارت نیرو بدان اشاره کرد و توضیح داد: برای بررسی ادعا کافی است تا مقایسه‌ای میان بهای هر لیتر آب شرب با دیگر کالاها و حتی آب‌ها بسته‌بندی شده صورت گیرد. در حال حاضر هر لیتر آب بسته‌بندی‌شده به قیمت 500 تومان در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد؛ با یک حساب کتاب سرانگشتی به خوبی می‌توان فهمید که هزینه تأمین یک مترمکعب آب بسته‌بندی به حدود یک‌میلیون تومان می‌رسد؛ در حالی‌که این حجم از آب تنها به قیمت 400 تومان در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گیرد.
او با بیان اینکه که قیمت آب در ایران نه‌تنها واقعی نبوده بلکه به قیمت تمام شده آن هم نزدیک نیست، ادامه داد: تا زمانی که آب مجانی در اختیار مردم قرار می‌گیرد، نمی‌توان به تغییر الگوی مصرف امید داشت. تولید هر مترمکعب آب در حالی 850 الی 880 تومان برای وزارت نیرو آب می‌خورد که از مشترکان تنها 450 تومان دریافت می‌شود.
تولید محصولات کشاورزی
چقدر آب می‌خورد
مردم آب زیاد نمی‌نوشند. مصرف آب آشامیدنی چند لیتر در هر روز است؛ اما تهیه غذا به آب فراوان نیاز دارد. تولید یک کیلو گندم به 1250 لیتر آب نیاز دارد، تولید یک کیلوگرم خیار که عمدتا قیمتی بین 2 الی 3هزار تومان در بازار دارد، 200 لیتر آب مصرف می‌کند. همچنین یک کیلو هندوانه 500 لیتر و یک کیلو برنج 4هزار لیتر آب می‌خورد. درمجموع کشاورزی عامل برداشت بیش از 70درصد از آب شیرین جهان است. البته این رقم در ایران به 92درصد رسیده و مسئولان عامل اصلی آن را کشاورزی سنتی و نبود الگوی کشت مناسب می‌دانند. الگوی کشتی که وزارت جهاد کشاورزی در سال 89 مکلف به رعایت آن شده، حالا به محاق رفته است و وضعیت مصرف آب در ایران را بحرانی‌تر از هر زمانی کرده است. میدانی، معاون وزیر نیرو با انتقاد از این وضع می‌گوید: تولید برنج با این سطح از مصرف آب در استان‌های خشک کشور همچون اصفهان یا تولید هندوانه، گوجه و خیار در استان‌های جنوبی کشور چه توجیهی می‌تواند داشته باشد. او همچنین پیش‌تر اعلام کرده بود که اگر ما رویه‌های کشاورزی را اصلاح کنیم، می‌توانیم سالانه 10 تا 20میلیارد مترمکعب آب را به منابع‌مان برگردانیم.
جداسازی آب شرب و مصرفی
اما جداسازی آب شرب از آب مصرفی از دیگر راهکارهايی است که مسئولان وزارت نیرو از آن سخن می‌گویند. براساس آمار و ارقام وزارت نیرو، سهم مصارف آب شرب و عمومی درمجموع حدود 10درصد از کل مصارف آب است و نزدیک به 90درصد آب آشامیدنی صرف شست‌وشو، آبیاری فضای خانگی و استحمام می‌شود. این موضوع حاکی از آن است که بخش زیادی از آب تصفیه‌شده قابل شرب، در پروسه مصرف به هدر می‌رود؛ مصرفی که نوع آب در آن اهمیت ندارد. به گفته کارشناسان کشور بیش از 100 تصفیه‌خانه آب وجود دارد که هزینه ایجاد هر یکی از این تصفیه‌خانه‌ها کمتر از هزینه ایجاد یک پالایشگاه نفت متوسط با ظرفیت تولید روزانه 100هزار بشکه نیست اما بازده اقتصادی آن از 10درصد این نوع پالایشگاه کمتر است و علت آن هم روشن است؛ عمده آب شرب در مصارف خانگی غیر از شرب مصرف می‌شود و درواقع باید برای سرمایه‌ای که به هدر می‌رود، چاره‌اندیشی کرد. اما جداسازی آب شرب از مصرفی را لزوما نمی‌توان ایجاد دو سیستم لوله‌کشی مجزا دانست و به گفته فهمی با توجه به هزینه بالای آن قابلیت اجرایی‌شدن ندارد.
«هزینه‌های بازسازی و لوله‌کشی آب شرب و بهداشتی سر به فلک می‌زند و هیچ توجیه اقتصادی برای آن وجود ندارد.» این را فهمی به «شهروند» می‌گوید و توضیح مي‌دهد که تنها راهکاری که این موضوع را دارای توجیه اقتصادی می‌کند، توزیع آب آشامیدنی بسته‌بندی‌شده است. در این روش می‌توان دو سامانه تأمین آب داشت به‌طوری که مردم آب شرب خود که به‌طور معمول تنها 5 لیتر در روز است را به صورت بسته‌بندی تهیه کنند؛ اما آب مصرفی برای شست‌وشو را از طریق سیستم لوله‌کشی دریافت کنند. پژوهش‌هایی که در ایران انجام شده، حاکی از آن است که راه‌حل دوم به‌صرفه‌تر است؛ ضمن آنکه وزیر نیرو نیز اجرای آن را در برخی شهرها ضروری دانسته است.