مژگان جعفری-روزنامه‌نگار| ادوارد پولاک، پزشک اتریشی دربار ناصرالدین شاه قاجار در سفرنامه‌اش «ایران و ایرانیان» به نامه‌ای اشاره می‌کند که وزیر وقت خارجه خطاب به او نوشته و در جایی از آن «به نام دوستی و یکرنگی» خواسته است یکی از دوستان‌اش را از شر «دندان کرم‌خورده‌ای» رهایی بخشد. پولاک روایت کرده که وزیر خارجه نامه‌اش را چنین پایان برده است «البته شما کلبتین را فراموش نخواهید فرمود!». نام کَلبَتین به عنوان ابزاری سنتی برای کشیدن دندان در دیگر سفرنامه‌ها نیز به چشم می‌آید. آكي‌ئو كازاما نخستين وزيرمختار ژاپن در ايران به سالهای 1308 تا 1311 خورشیدی در کتاب سفرنامه و خاطرات خود از یافتن جعبه‌ای در ایران آگاهی می‌دهد که گويا «جاي ابزار و اسباب جراحي بوده است ... و روي اسباب جراحي نقش و نگار داده‌اند». او در آن جعبه کلبتینی دیده که برای دندان کشیدن به کار می‌رفته است اما «با ابزار (دقيق) پزشكي نوين مقايسه‌شدني نيست».
دندانهای ایرانیان خرابی برنمی‌دارد
این ابزار سنتی، دستاویزی می‌تواند به شمار آید تا از دریچه نگاه و نوشته‌های جهانگردان غیر ایرانی در دوره‌های تاریخی به مسایل دندان، دندان‌سازی و درمان‌های آن بنگریم. این حوزه، از دسته مسایلی است که جهانگردان در سفرنامه‌هایشان توجهی ویژه بدان نشان داده‌اند. پولاک هنگام توصیف بیماری‌های «جهاز هاضمه» در میان ایرانیان تاکید می‌کند دندانها «کمتر دچار کرم‌خوردگی می‌شود و در نتیجه تا سالهای کهولت صحیح و سالم می‌ماند». او البته این مساله را به این عامل مهم وابسته می‌داند که به بیماری مزمن آماس پوشش استخوان گرفتار نشوند «در این بیماری دندان از جای خود بالا می‌آید تا بحدی که یا خودبخود می‌افتد و یا می‌توان آن را با کمک انگشت بدون خونریزی و احساس درد از جای بیرون آورد. دندان افتاده ظاهرا بدون عیب و نقص است فقط ریشه آن منظره‌ای حاکی از ضعف و عدم رشد پیدا کرده است». او از زنی 35 ساله به عنوان شاهد این بیماری یاد می‌کند که «به علت ابتلای به این بیماری تقریبا کلیه دندانهای خود را از دست داده بود». پولاک تاکید می‌کند «ایرانیها بی‌جهت خیال می‌کنند که لثه دندانشان از بین می‌رود. هر روز شکایتهای متعددی می‌شنیدم به این مضمون که «گوشت دندانم رفت» و از من داروئی می‌خواستند که با کمک آن گوشت دندانشان دوباره نمو کند». سلامت دندان در ایران که مورد توجه پزشک اتریشی در دوره قاجار قرار گرفته، گویا از ویژگی‌هایی به شمار می‌آمده که در دوره‌های پیش‌تر نیز جهانگردان بدان اشاره کرده‌اند. ژان شاردن در سفرنامه‌اش به نکته‌ای جالب درباره آشنایی ایرانیان با بیماری‌های رایج زمانه خود اشاره می‌کند. به روایت وی، ایرانیان در روزگار صفوی با بیماری‌هایی دردناک و به تعبیر خودش «جان‌شکار و جانگزا» همچون طاعون، سنگ كليه و سنگ مثانه، نقرس، سياتيك و سردرد آشنا نیستند. او در پایان از درد دندان نیز در زمره بیماری‌هایی نام می‌برد که در ایران چندان رایج نبوده است. هانري رونه دالماني، جهانگرد فرانسوی در دوره قاجار، از جنبه‌ای دیگر به مساله نگریسته است. او در توصیف «قيافه عمومي» ایرانیان به نکته‌ای اشاره دارد که موجب شده است دهان و دندان‌هایشان سلامت بمانند «ايرانيان اعم از زن يا مرد فكين خوب و توانائي دارند و شايد در اثر عدم استعمال آبهاي دندان‌شوئي و ساير مواد ضدعفوني كه در اروپا بي‌اندازه معمول و شايع است اينطور سالم مانده‌اند، دندانها بمقدار زيادي در فكين فرورفته‌اند و بسيار محكم و قوي هستند بطوريكه در مواقع لازم براي بلند كردن بارهاي سنگين بدست‌ها كمك مينمايند».
مسواک در مهمان‌خانه قاجاری و ماجرای دندانساز شاه
توجه به سلامت دندان به نظر می‌رسد مورد توجه ایرانیان در گذشته بوده باشد. ارنست اورسل، جهانگرد بلژیکی که در آغازین سالهای حکومت قاجار به ایران آمده، در مسافرتی که به شرق ایران داشته است، پس از اقامت در یک اقامتگاه، هنگام توصیف امکانات و اشیای اتاق‌های آن، از «چندین مسواک دندان روی لبه‌ی روشویی مرمری» یاد می‌کند که «در دسترس مسافران» بوده است. این تجربه باز برای جهانگرد اروپایی در یک چاپارخانه در مسیری دیگر تکرار می‌شود «اتاق‌ها همه به سبک اروپایی مبله شده بود و نظیر مهمانخانه‌ی قزوین، یک جفت کفش راحتی، یک مسواک دندان و شانه روی دستشویی گذاشته بودند». شاید همین توجه بسیار موجب شده باشد، یکی از پادشاهان پرآوازه تاریخ چند سال اخیر ایران، یک دندانساز ویژه فرنگی در خدمت خود آورده باشد. دكتر فووریه پزشك ویژه ناصرالدین شاه قاجار در کتاب خاطرات خود «سه سال در دربار ایران» از دندانساز ناصرالدین شاه قاجار یاد می‌کند که به همراه دو نفر دیگر به شکار رفته‌اند. حضور یک دندانساز در دربار شاه قاجار و همراهی او در بیش‌تر سفرها، مساله‌ای است که بسیاری از منابع تاریخی بدان اشاره کرده‌اند؛ دندان‌سازی سوئدی که بسیار مورد علاقه شاه ماجراجوی قاجار بوده، دندانهای او را پیوسته مراقبت می‌کرده است. او اما تنها دندان‌سازی در ایران نیست که در سفرنامه‌های جهانگردان یاد شده باشد. چارلز ادوارد ییت در کتاب «سفرنامه خراسان و سیستان» لابه‌لای اشاره به رخداد یک شورش و آشوب در مشهد، از یورش «جماعتي از مردم» به «مغازه يك دندانساز ارمني كه متهم به ساختن عرق و فروش آن بود» یاد می‌کند که در جریان آن «مغازه را با آنچه در آن بود ويران كردند». روایت ییت البته مشخص نمی‌کند، مغازه یادشده دندانساز ارمنی، برای کار دندان‌سازی یا ساخت و فروش عرق بوده است.
گرد عقیق یمنی برای درمان درد دندان
جست‌وجو در نوشته‌های جهانگردان، ما را با روش‌هایی سنتی در درمان درد دندان آشنا می‌کند. پولاک، پزشک دربار ناصرالدین شاه قاجار در بخشی از سفرنامه‌اش به رواج «طب تریاک» در جامعه ایرانی اشاره دارد که در درمان بیماری‌هایی گوناگون همچون «دندان‌درد» مصرف داشته است. دالمانی نیز از کاربرد برخی سنگ‌های درمانی در این زمینه پرده برمی‌دارد. این جهانگرد فرانسوی در وصف «خواص احجار گرانبها» از کاربرد «عقيق سليماني يا يمني» در درمان برخی بیماری‌ها یاد می‌کند از جمله «چون گرد آن را پاي دندان بريزند درد آن را رفع ميكند».
روایت شاردن از دندان‌کشیدن دلاکان
در دوره صفوی
مسائل مربوط به دندان را در تاریخ ایران نمی‌توان جست و از دلاکان نام نبرد. دلاکان اما چگونه به مسایل و بیماری‌های دندان می‌رسیده‌اند؟ پاسخ این پرسش را دالمانی فرانسوی به تفصیل داده است. او که در کتاب‌اش دو تصویر از دلاك دندان‌كش و کیف‌دستی‌اش آورده است، کار آنان را چنین وصف می‌کند «دلاكها براي كشيدن دندان انبر مخصوصي دارند كه آن را كلبتين ميگويند. كشيدن دندان هم بوضع بسيار زحمت‌آوري صورت ميگيرد. شاگردان دلاك در كشيدن دندان بايد باستاد كومك [کمک] نمايند، يكي دهان مريض را باز نگاه ميدارد و ديگري ببازوهاي او ميچسبد و يكي دو نفر هم پاهاي او را محكم نگاه ميدارند تا نتواند حركتي بكند. پس از اين مقدمات دلاك با كلبتين دندانرا محكم ميگيرد و با تمام قدرت آنرا از فك بيرون ميكشد». نکته‌ای مهم در این میانه از نگاه او دور نمی‌ماند «معمولا مريض موقعي براي كشيدن دندان بدلاك مراجعه ميكند كه از درد و رنج بي‌تاب شده باشد»؛ مساله‌ای که دردآور بودن این روش را برای کشیدن دندان می‌تواند بیانگر باشد. شاردن نیز شیوه کار آنان را در دوره صفوی توصیف کرده است. او در سفرنامه‌اش به دلاکانی اشاره می‌کند که «به چابكي و مهارت تمام» دندان می‌کشیده و در این کار به اندازه‌ای مهارت داشته‌اند که «هرگز ديده و شنيده نشده كه خطري براي كسي پيش آمده باشد». این جهانگرد فرانسوی، باز آنجا که شیوه کار استادان سلمانی در ایران را توصیف می‌کند، به بهره‌گیری آنان از یک وسیله برای اصلاح ناخن‌های دست و پای مشتری اشاره دارد که شبیه قیچی نیست و «آلتي شبيه آنچه جراحان براي خالي كردن پاي دندان به كار مي‌برند» بوده است. او اما تصریح نمی‌کند که منظورش«جراحان دندان»، در ایران یا اروپا است. کشیدن دندان آنگونه که منابع تاریخی نشان می‌دهد، برای مردم جذابیت داشته است. دالمانی زمانی که از کنجکاوی مردم هنگام عملیات عکس‌برداری‌اش سخن می‌راند، به رخدادی اشاره می‌کند که موجب شد عملیات او در خسوف قرار گیرد!؛ آنجا که «دلاكي هم در گوشه‌اي مشغول كشيدن دندان مسافري شد و تماشاچيان براي تماشاي كشيدن دندان از دور من پراكنده شدند».
فرستادن دانشجو برای تحصیلات عالی دندان‌سازی در فرنگ
برخی منابع سفرنامه‌ای از کوشش ایرانیان در دوره قاجار برای آشنایی با علم نوین دندان‌سازی در اروپا آگاهی داده‌اند. هانري رونه دالماني، جهانگرد فرانسوی در دوره قاجار، در دسته سفرنامه‌نویسانی به شمار می‌آید که به دندان‌سازی در ایران بسیار توجه کرده است. او در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختياري» از علاقه بزرگان و ثروتمندان ايراني به فرستادن فرزندان خود به اروپا روایت می‌کند که موجب شده است عده‌ای زیاد از جوانان ایرانی در مدرسه‌های اروپا به تحصیل مشغول شوند و در میان آن‌ها «عده‌اي هم در مدارس دندانسازي مشغول تحصيل هستند».