| بهاءالدین مرشدی | روزنامه‌نگار|
سال‌ها از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‌گذرد و سال‌هاست که هنرمندان بسیاری ظهور کرده‌اند تا به بهانه این رویداد مهم تاریخی 8 ساله در ایران آثار هنری خودشان را عرضه کنند. همه هنرها به فراخور در این مسأله سهیم هستند و یکی از هنرها هم تئاتر است که سال‌ها دغدغه اجرای نمایش‌هایی با مضمون دفاع‌مقدس دارد. سال‌هاست که هنرمندان تئاتر به دفاع مقدس و تبعات آن پرداخته‌اند که آثار قابل توجهی نیز در این زمینه تولید و اجرا شده است. با این همه آیا مسأله دفاع مقدس و پرداختن به آن در میان اهالی تئاتر توانسته توجه مسئولان را جلب کند؟ آیا بعد از گذشت سال‌ها از اتمام جنگ توانسته‌ایم به ساختاری نظام‌مند از این نوع نمایش برسیم؟ کار کردن در این نوع از تئاتر با چه مشکلاتی همراه است. آسیب‌های این نوع نمایش کدامند؟ شهرام کرمی، مدیر مرکز هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و رحمت امینی، مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در گفت‌وگو با «شهروند» بخش‌های از این مشکلات را بررسی کرده‌اند.
نوشتن از یک نیاز شخصی
هنگامی‌که از دور به مضمون دفاع مقدس نگاه می‌کنیم با خودمان می‌گوییم این نوع نمایش توانسته جایگاه خودش را پیدا کند و از حمایت مسئولان نیز برخوردار بوده است. بنابراین خیال‌مان راحت است که گونه‌ای از تئاتر توانسته مسیر و راه خودش را برود. اما هنگامی‌که به ماجرا نزدیک می‌شویم متوجه خواهیم شد که در سال‌های اخیر تعداد معدودی اثر نمایشی در حوزه دفاع مقدس تولید شده است که قابلیت و جذابیت داشته و از استانداردهای یک کار حرفه‌ای برخوردار بوده است. مشکل از کجاست که حتی در این زمینه نتوانسته‌ایم تئاتری مداوم و حرفه‌ای تولید کنیم. شهرام کرمی که در این سال‌ها علاقه‌مندی‌اش را به حوزه دفاع مقدس نشان داده پیش از شروع هفته دفاع مقدس در وبلاگ شخصی خود یادداشتی منتشر کرد و از وضع این نوع تئاتر گله کرد: «در هیاهوی موضوعات رایج تئاتر ایران اجرای نمایشی با موضوع دفاع مقدس کار سختی شده است. کاری که فقط عشق و دغدغه می‌خواهد. در شرایط اجرای سخت نمایش خوشبختانه اقبال مخاطب به‌خصوص نسل جوان و ارتباط این گروه با اثر خاطره‌ای خوب در ذهن من باقی گذاشت. همان وقت تصمیم گرفتم دیگر در این موضوع و جنگ تحمیلی کار نکنم و البته در یادداشتم برای این تصمیم نوشتم که سعی خواهم کرد دیگر تئاتر دفاع مقدس کار نکنم!... کار کردن در موضوع تئاتر دفاع مقدس فقط دغدغه شخصی و علاقه هنرمندان این رشته است و برخلاف آنچه بقیه فکر می‌کنند کسی زیاد از آن حمایت نمی‌کند. در یک‌سال اخیر که درگیر نوشتن چندکار بودم سعی کردم به این دغدغه همیشه فکر نکنم. حتی سرنوشت اشخاص و مضمون نوشته‌هایم را که می‌توانست به موضوع جنگ بپردازد جوری عوض کردم که از پرداخت به این موضوع دور شوم ولی نمی‌شود جور دیگری فکر کرد و نوشت! نوشتن درباره جنگ فقط یک حس نیست. یک ادای دین و تکلیف است برای نسل من که جنگ را حس کرده‌اند. این‌جور کلمات شعار نیست اگر بدانیم که جنگ چه بود و جنگ چه مردمان بزرگی را با خود برد تا این مردم و ایران باقی باشند. نوشتن من درباره جنگ بیشتر از هر چیزی نیاز شخص من است.»
آسیبی به نام نگاه مناسبتی
این سوال پیش می‌آید که چرا تئاتر دفاع مقدس در عین حال که مورد توجه مسئولان بوده نتوانسته آثار قابل ملاحظه‌ای تولید کند؟ شهرام کرمی در پاسخ به «شهروند» می‌گوید: «تئاتر دفاع مقدس مورد توجه مسئولان فرهنگی است و همه این مسئولان شعار حمایت از تئاتر دفاع مقدس می‌دهند و می‌گویند که می‌خواهند از این جریان حمایت کنند. اما مشکل اینجاست که تئاتر دفاع مقدس به یک جریان مستمر دایمی تبدیل نشده است و ما فقط آن را به صورت مناسبتی می‌بینیم. تنها در هفته دفاع مقدس یا روز آزادی خرمشهر همه یاد دفاع‌مقدس می‌افتند و درباره آن صحبت می‌کنند اما در ایام دیگر فراموش میشود و کسی به این حوزه توجه نمی‌کند.» کرمی بر این باور است که توجه مسئولان به تئاتر دفاع مقدس مقطعی است در عین حالی که باید برای به بار نشستن چنین تئاتری مسئولان برنامه‌ریزی‌های کوتاه و بلندمدت داشته باشند. او یکی دیگر از آسیب‌های این نوع نمایش را نگاه شعاری مسئولان ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «مسئولان احساس می‌کنند اگر از کاری حمایت می‌کنند باید آن کار مطابق میل خودشان باشد و باید حتما هنرمند مورد نظر خودشان آن کار را انجام دهد.» شهرام کرمی معتقد است نهادهای مختلف سعی می‌کنند در حوزه تئاتر دفاع مقدس حمایت کنند اما از تئاتر حرفه‌ای حمایت نمی‌کنند. او از هنرمندانی نام می‌برد که در این سال‌ها در زمینه تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس کار کرده‌اند و توانسته‌اند آثار قابل توجهی در این زمینه تولید کنند. او می‌گوید: «ما الان نسل خوبی از هنرمندان دفاع مقدس داریم که حرفه‌ای این کار هستند. کسانی مثل حمیدرضا آذرنگ، نیما دهقان، حمیدرضا نعیمی، علیرضا نادری و... که با تئاتر دفاع مقدس شروع کردند ولی هر وقت مسئولان می‌خواهند از تئاتر دفاع مقدس حمایت کنند به سراغ گروه‌های حرفه‌ای نمی‌روند. به نظرم مهم‌ترین آسیب ما این است که تئاتر حرفه‌ای دفاع مقدس را جدی نمی‌گیریم. اگر در این حوزه به گروه‌های حرفه‌ای تئاتر دفاع مقدس رجوع کنیم و به آنها توجه و به صورت جدی از آنها حمایت کنیم، جریان تئاتر دفاع مقدس اتفاق می‌افتد.»
تولید جریان مستمر
اما در این میان سهم حمایت‌گری مردم را نیز نمی‌توان از چشم دور داشت. با این همه شهرام کرمی که پارسال نمایش «پوتین‌های عمو بابا» را در تئاترشهر به روی صحنه برد از تجربه اجرای آن نمایش و استقبال مردم می‌گوید: «مردم نشان داده‌اند که تئاتر دفاع مقدس را خوب حمایت می‌کنند. ما آثار متنوع و مختلفی در این حوزه داشته‌ایم که خیلی هم پر مخاطب بوده‌اند. نمایش خودم که‌سال گذشته اجرا شد به نام «پوتین‌های عمو بابا» بخش عمده‌ای از هزینه‌هایش را از گیشه تأمین کرد. یا قبل‌تر، از نمایش«ترن» به کارگردانی نیما دهقان هیچ حمایتی نشد و از گیشه هزینه‌هایش را تأمین کرد. اینها نشان می‌دهد که مردم به این نوع آثار اقبال نشان می‌دهند. یکی از آسیب‌های‌مان در حوزه تئاتر دفاع مقدس این است که اگر حمایتی هم میشود از تئاتر حرفه‌ای نیست. ما نتوانسته‌ایم این جریان را به جریانی مستمر تبدیل کنیم و تئاتر دفاع مقدس ما بیشتر با تلاش خود هنرمندان می‌تواند تداوم داشته باشد.»
جذب‌نکردن سرمایه
بسیاری از هنرمندهایی که در حوزه دفاع مقدس کار کرده‌اند دیگر در این حیطه کار نمی‌کنند. کرمی در یادداشتی که در وبلاگش منتشر کرده بود اعلام کرد که ترجیح می‌دهد تئاترهایی از این دست کار نکند. با این همه شهرام کرمی از عدم یک سیاست‌گذاری کلی در زمینه تئاتر دفاع مقدس صحبت می‌کند و می‌گوید: «ما تابع یک سیاست‌گذاری درست و اصولی در حوزه تئاتر دفاع مقدس نیستیم. یک بخش تغییرات مسئولان و بخشی هم نگاه سلیقه‌ای‌شان و بخش دیگر هم بی‌اعتمادی به هنرمندان تئاتر دفاع مقدس است. این اعتماد وجود ندارد.» کرمی تئاتر را با سینما مقایسه می‌کند و بر این عقیده است که چنین اعتمادی در میان مسئولان به سینماگران وجود دارد. درحالی‌که این اعتماد به تئاتری‌ها وجود ندارد، او می‌گوید: «این اتفاق در سینما نمی‌افتد و ببینید که چه سرمایه‌ای در سینما صرف سینمای دفاع مقدس و ارزشی میشود و بودجه خوبی برای آنها در نظر گرفته میشود. مثلا از فیلم ارزنده «چ» ساخته آقای ابراهیم حاتمی‌کیا حمایت شد تا ایشان فیلمی خوب در زمینه دفاع مقدس بسازد یا فیلم سینمایی «شیار 143» خانم نرگس آبیار از تولیدات خوب در زمینه دفاع مقدس بودند که با حمایت مسئولان به نتیجه رسیدند. اما چرا در زمینه تئاتر از تئاتر حرفه‌ای حمایت و سرمایه‌گذاری نمی‌شود که ما بخواهیم به نتیجه خوبی برسیم. سهم عمده این است که یک بی‌اعتمادی وجود دارد که نقش مهم و اساسی‌ای در رشد نکردن این نوع تئاتر دارد. ضمن این‌که هنر تئاتر مثل هنر سینما، هنر فراگیری نیست که ستاره‌ها را جذب کند. شاید مسئولان توجه‌شان بیشتر در این زمینه است که به سمت هنری بروند که بتواند منجر به جذب مخاطب فراگیر شود.» او بخشی از این اتفاق را به مظلومیت هنر تئاتر مربوط می‌داند و بحث اسپانسرگیری در تئاتر و مقایسه آن را با سینما مطرح می‌کند: «شما میبینید یک بانک روی یک فیلم سرمایه‌گذاری می‌کند اما شما هیچ‌وقت نمی‌بینید یک بانک حسابی، روی یک تئاتر سرمایه‌گذاری کند که این مسأله بخشی به مظلومیت هنر تئاتر برمی‌گردد و بخشی هم بی‌اعتمادی به هنرمندان است. تلقی این است که در هنر تئاتر چون هنری زنده است اگر هنرمندان تئاتر حمایت شوند، ممکن است خروجی خوبی تولید نشود. در صورتی که در سینما هم میبینید که چند فیلم با موضوع دفاع مقدس که تولید، حمایت و سرمایه‌گذاری شد اما درنهایت اکران نشد. حتی این آسیب‌ها در حوزه‌های دیگر وجود دارد. سفارش‌هایی داده میشود اما به سرانجام نمی‌رسد. درحالی‌که هنر یک پروسه خلاقیت و آفرینش ذهنی است.»
تئاتر دفاع مقدس
تابعی از تئاتر کشور
سال‌هاست که حوزه هنری متولی اجرای نمایش‌هایی با مضامین مذهبی، انقلاب و دفاع مقدس بوده است. رحمت امینی، مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری شاید یکی از آشناترین مسئولانی باشد که می‌تواند درباره روند توسعه تئاتر دفاع مقدس صحبت کند. مدیری که سالانه باید تولیدات حوزه را رصد کند. حوزه هنری با برگزاری جشنواره تئاتر «ماه» هم سهم بسزایی در تولید آثاری با این مضامین دارد. رحمت امینی در پاسخ به سوال «شهروند» مبنی‌بر این‌که وضع تئاتر دفاع مقدس درحال حاضر چگونه است، می‌گوید: «تئاتر دفاع مقدس هم تابعی از تئاتر کشور است. یعنی ابتدا باید شرایط تئاتر را به معنای مرسوم آن ارزیابی کنیم و سپس به دنبال ارزیابی شاخه‌ای به نام تئاتر دفاع مقدس باشیم یا به شاخه‌ای به نام تئاتر کودک بپردازیم. ما انتظار داریم که شرایط کلی تئاترمان بهتر از این‌که هست باشد تا تئاتر دفاع مقدس هم که تابعی از آن است اوضاع بهتری داشته باشد.» با این رویکرد نمی‌توان شرایط مطلوبی برای تئاتر دفاع مقدس ارزیابی کرد. رحمت امینی با طرح پرسشی مسأله را دنبال می‌کند و می‌گوید: «آیا نباید یک سالن در تهران بزرگ برای نمایش‌هایی که با این مضمون ساخته می‌شوند داشته باشیم؟ این یک ایده است. الان تئاتر دفاع مقدس ما عمدتا مناسبتی است. یعنی به مناسبت‌های مختلف به سراغش می‌روند. به‌طور استثنایی در حوزه هنری با توجه به این‌که یکی از اولویت‌ها همیشه موضوع دفاع مقدس و انقلاب اسلامی است ما در تولیداتمان به‌ویژه برای جشنواره «ماه» موضوعات اینچنینی را می‌طلبیم. از آنجایی که بیشتر هنرمندانی که به حوزه می‌آیند هم جشنواره و هم تولیدات عمومی‌مان عمدتا به این سمت‌وسو حرکت می‌کند. یکی از جاهایی که واقعا به این موضوع اهمیت می‌دهد حوزه هنری است.» با این همه امینی چنین امکاناتی را کافی نمی‌داند و معتقد است، باید توجه بیشتری به این نوع تئاتر صورت گیرد اما او گلایه‌ها و انتقادهای خودش را هم دارد: «یادم می‌آید در گذشته نه چندان دور بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و بنیاد شهید از تئاتر دفاع مقدس دفاع می‌کردند. درحال حاضر هم انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس چنین کاری را انجام می‌دهد اما بودجه‌ها بسیار کم و حمایت‌های مالی بسیار ناچیز است و سالن‌ها هم به‌طورکلی در کشور ما کم هستند که حالا بخواهیم تعدادی از آنها را هم به تئاتر دفاع مقدس اختصاص بدهیم. به همین دلیل می‌گویم که تئاتر دفاع مقدس هم تابعی از تئاتر کشورمان است. وقتی تئاتر گسترش بیشتری پیدا می‌کند که امکانات سخت‌افزاری بیشتری برایش فراهم باشد.»
حمایت از تئاتر دفاع مقدس
حوزه هنری با توجه به ساختاری که دارد موظف به حمایت از نمایش‌هایی است که در چنین مضامینی ساخته می‌شوند. بنابراین شاید تئاتر دفاع مقدس و تئاترهای مذهبی با در دست داشتن سالن‌های تئاتری در حوزه هنری از وضع بهتری برخوردار باشند ولی در این سالن‌ها هم معمولا آثار قابل توجهی به روی صحنه نمی‌رود. اما این مسأله از نگاه مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری شکل دیگری است و می‌گوید: «ما به اندازه و سهم خودمان عمل می‌کنیم.» او به تولیدات حوزه اشاره می‌کند و می‌گوید: «نمایش «دا» برگرفته از کتاب معروف «دا» به کارگردانی حسین پارسایی را اجرا کردیم اما ما هر‌سال به فراخور بودجه‌ای که داریم تئاتر اجرا می‌کنیم. سعی می‌کنیم در حوزه هم نمایش دینی کار کنیم و هم نمایش دفاع مقدس اجرا برویم. در حوزه چند اولویت در کارهایمان داریم. همه اینها هزینه‌بر است.» مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری مسأله بودجه و تخصیص بودجه به نمایش‌ها را مورد توجه قرار می‌دهد و می‌گوید: «برای یک نمایش قابل قبول به لحاظ متن، بازیگری و کارگردانی، طراحی صحنه و موسیقی که تا حدودی پاسخگوی مضامین بزرگی چون دفاع مقدس باشد لااقل 150میلیون تومان باید هزینه کنیم. این مبلغ کف هزینه‌های یک نمایش است که اگر بخواهیم درست حساب کنیم از این بیشتر خرج میشود.» با این همه تولید نمایش‌هایی از این دست هم تابع شرایط مساعد مالی است و به گفته رحمت امینی باید شرایط اقتصادی حوزه در این زمینه بهبود پیدا کند. او می‌گوید: «در حال حاضر بودجه‌ها کافی نیست و مرکز هنرهای نمایشی هم تنها سالن می‌دهد و از بودجه خبری نیست. بنابراین همه بیشتر به سراغ نمایش‌هایی با تعداد کم و هزینه پایین می‌روند. این روش درستی نیست. تئاتر هنری است که در تمام دنیا در کنار سایر هنرها توجه ویژه‌ای به آن میشود. این مسأله را به سمت مضمون دفاع مقدس بیاورید. قاعدتا کار کردن در تئاتر دفاع مقدس سخت است و از طرفی هم هر کسی تمایلی به کار کردن در این حوزه ندارد. بنابراین کسانی که می‌خواهند در این زمینه کار کنند باید حمایت شوند. از نویسنده تا کارگردان و باقی عوامل باید حمایت شوند. قول می‌دهم اگر این حمایت‌ها صورت بگیرد ما آثار بسیار خوبی در زمینه دفاع‌مقدس چه در حوزه هنری و چه در سالن‌های دیگر خواهیم داشت.