مجتبی پارسا خبرنگار گروه طرح نو
شمار زیادی از شهروندان ایرانی با اختلال روانی دست در گریبانند و شاید لازم باشد برای شناخت این شهروندان درون جامعه ایرانی، به ارایه گزارشی آماری از وضع اختلالات و بیماری‌های مبتلا به جامعه پرداخته شود. خیلی از آنها بیماری‌شان را نمی‌پذیرند؛ خیلی‌ها نیز بی‌خبرند و از بیماری‌شان اطلاعی ندارند؛ تنها تعدادی از آنها، از بیماری‌شان با خبرند، آن را پذیرفته‌اند و برای مداوای خود، به پزشک مراجعه می‌کنند.
اولین احساسی که برای هریک از این افراد پیش از ملاقات روانپزشک یا روانشناس ممکن است بروز پیدا کند، احساس ترسی است از این‌که نکند دیگران او را به چشم یک دیوانه یا بیمار روانی نگاه کنند؟ ترس بجایی است؛ چراکه واژه «بیماری» و واژه «روانی» بار معنایی منفی و انگی را با خود همراه دارد که تصویر یک انسان منزوی را با رفتارهای بسیار عجیب و غریب به ذهن، متبادر می‌کند و این تصور، تصوری غلط، غیرعلمی و بسیار بدوی از اختلالات روانپزشکی است. همین بار منفی، مانعی برای بسیاری از مراجعات به حساب می‌آید؛ تا جایی که فرد، حاضر می‌شود، اضطراب و استرس ناشی از اختلالش را تحمل کند، اما بار منفی «بیمار روانی» بودن را به دوش نکشد. بسیاری از روانپزشکان و روانشناسان، به‌خصوص در سال‌های اخیر، برای از بین بردن چنین احساسی از جانب بیماران که به‌عنوان مانع و رادعی در مقابل مراجعه به پزشک و شروع درمان به حساب می‌آید، واژه «اختلال روانپزشکی» را وضع و استفاده می‌کنند.
تا اواخر قرن ۱۹ و در ایران تا ۵۰سال پیش، بسیاری گمان می‌کردند که بیمار روانی کسی است که دچار اختلالات شدید روان‌پریشی باشد و لذا دچار هذیان، توهم، قطع رابطه با واقعیت، اختلال رفتار، تهاجم و گوشه‌گیری خواهد بود. به گفته دکتر احمد جلیلی، رئیس منتخب انجمن علمی روانپزشکان در ایران اما از اوایل قرن بیستم بیماری‌های روانی طیف گسترده‌تری از بیماری‌ها را دربرگرفت که مردم به‌طور معمول آنها را بیماری روانی نمی‌دانند، مثل اضطراب، افسردگی، اختلال‌خواب، عصبانیت، اختلال اشتها، وسواس، خستگی و اختلال‌های شخصیتی.
در هر حال، «اختلال روانپزشکی»، مجموعه اختلالاتی است که بر اثر تغییرات و نابسامانی‌هایی که در کارکرد مغز صورت می‌گیرد، اتفاق می‌افتد و رفتار و خلق‌وخوی فرد را دستخوش تغییر می‌کند. به‌طور مثال، فرد افسرده، به علت اختلال در بخش‌هایی از مغز که مسئول خلق‌وخو، لذت و هیجانات است و به تبع آن، برهم‌خوردن تعادل مواد شیمیایی مغز، کنش لذت و هیجان را از دست می‌دهد یا این کنش، به‌درستی صورت نمی‌پذیرد. مثال دیگر، «اضطراب» است که میزان و سطح خاصی از آن، به‌طور طبیعی، برای هر انسان سالمی وجود دارد و از کارکردهای روان و مغز نرمال است؛ اما اگر از آن حد خاص، فراتر رود، به‌طوری که زندگی فرد را مختل و او را به‌طور نامتناسبی دچار اضطراب کند، یک اختلال به شمار می‌رود.
آینده‌ای رو به...
مطالعات دانشگاه علوم پزشکی تهران در بازه زمانی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۷ نشان می‌دهد که میزان شیوع اختلال‌های روانی در این مدت ۶۰درصد افزایش پیدا کرده است. اخیرا دکتر احمد جلیلی، رئیس منتخب انجمن علمی روانپزشکان در ایران، در مصاحبه‌ای با سایت «فرارو» آمار جدید بیماران روانی در ایران را بنا بر آمارگیری‌ای که به صورت تحقیق میدانی و برمبنای پرسشنامه در تهران و شهرستان‌ها انجام شده ۲۵درصد افراد بزرگسال ذکر کرده است.
در هر حال، در کشور ما، بسیاری از افراد با وجود بیماری و اختلالات، به پزشک مراجعه نمی‌کنند یا پیگیری کافی را ندارند. بنا بر گزارشات موجود، در ایران، چیزی حدود یک‌سوم از بیماران دارای اختلالات روانپزشکی برای درمان، مراجعه و اقدام می‌کنند و از این میان، تنها حدود 20 الی 30درصد مراحل درمان را به‌طور کامل ادامه می‌دهند.
مشکل و معضل آسیب‌های روانی و اختلالات روانپزشکی، مختص به بزرگسالان نیست و دامنگیر کودکان نیز شده است. محمدباقر لاریجانی، در زمان تصدی ریاست شورای سیاست‌گذاری وزارت بهداشت بیان کرده بود، ۲۰درصد کودکان ایرانی درگیر مشکلات رفتاری و روانی هستند. بنا بر گفته او، آخرین مطالعات انجام شده درباره وضع سلامت روانی کودکان در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ نشان می‌دهد، در برخی مناطق ایران، ۵۰درصد کودکان دچار غمگینی و ناامیدی و ۳۷درصد کودکان دچار نگرانی و اضطراب هستند.
انزوا در جوامع مدرن و کلانشهرها
نمی‌توان با اطمینان، ارتباط وثیق و دقیقی را میان جوامع مدرن و اختلالات روانپزشکی افراد آن جوامع تأیید کرد. اما نتایج و لوازم مترتب بر آن، می‌تواند تأثیر بسزایی در ظهور و بروز اختلالات و مشکلات روانپزشکی داشته باشند.
بنا بر گزارش منتشر شده در سایت دویچه وله، خبرگزاری آلمان، آندریاس مایر- لیندنبرگ، مدیر مرکز بهداشت روانی در شهر «مان‌هایم» آلمان بیان کرده است که شمار شهرنشینان، ارتباط مستقیمی با شمار بیماری‌های روانی دارد و با افزایش میزان شهرنشینی، بیماری‌های روانی، افزایش خواهد یافت.
آندریاس هاینتس، مدیر کلینیک روانپزشکی و روان‌درمانی در برلین، می‌گوید: «افراد در کلانشهرها به ندرت همسایگان خود را می‌شناسند و حمایت اجتماعی که معمولا می‌توان به‌راحتی در شهرهای کوچک دریافت کرد، در شهرهای بزرگ بسیار سخت به‌دست می‌آید. از این‌رو افراد منزوی می‌شوند و در جامعه احساس طردشدگی می‌کنند.» به این ترتیب انزوای اجتماعی یا کمبود ارتباط کافی با دیگران باعث می‌شود که افراد در شرایط استرس‌زا حساس‌تر شوند و حتی نسبت به شرایطی هم که تهدیدآمیز نیست، واکنشی شدید نشان دهند. این مشکل افراد را در معرض خطر ابتلا به افسردگی و اختلالات روانی ناشی از ترس قرار می‌دهد. این درحالی است که درحال‌حاضر نیمی از جمعیت جهان در کلانشهرها جای دارند و پیش‌بینی می‌شود که این میزان تا سال ۲۰۵۰ به 70 درصد خواهد رسید.
اختلال «ناشناخته» یا اختلال «بی‌اهمیت»؟
امیرحسین جلالی، استادیار گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشكي ایران می‌گوید: «چیزی که از گزارش‌ها و مراجعات برمی‌آید، این است که در جوامع مدرن، به علت گردش آزاد اطلاعات، بالابودن سطح سواد و آگاهی‌های عمومی، بهداشت جسمی و روانی و اهمیت به آن و شاخصه‌هایی از این دست، توجه به اختلالات روانپزشکی در میان مردم جامعه، بیش از سایر جوامع غیرصنعتی، درحال توسعه و غیرشهری است. به این معنا که در جوامع سنتی و غیرتوسعه یافته، مردم کمتر به وجود چنین اختلالاتی واقف‌اند یا آن‌طور که باید، به آن اهمیت نمی‌دهند و آن را مهم نمی‌پندارند. به‌طور مثال، در این جوامع، اشخاص وسواسی را به‌عنوان افرادی پاکیزه تلقی می‌کنند که بسیار به مقوله بهداشت، اهمیت می‌دهند؛ همچنین، فرد افسرده را بیش از آن‌که به‌عنوان فردی دارای اختلال شناخته شود، در میان اطرافیانش فردی بی‌انگیزه و تنبل شناخته می‌شود. حتی ممکن است فردی به خاطر اختلال روانپزشکی اضطراب، سال‌ها دچار یک افسردگی خفیف یا مزمن باشد و این اختلال، کیفیت و بهره‌وری زندگی او را تحت‌تأثیر قرار دهد، اما در میان اطرافیان، صرفا یک فرد تودار قلمداد شود.»
امیرحسین جلالی همچنین معتقد است، مسأله اختلالات روانپزشکی، مسأله همه جوامع است؛ اما موضوع اصلی، بر سر نوع بیماری و فرجام بیماری‌ها در جوامع مختلف است. متاسفانه اختلالات روانپزشکی که در نزد عامه مردم به بیماری‌های روانی شناخته می‌شود، در جوامع توسعه‌یافته، فرجام بدتری دارد؛ چراکه جوامع توسعه‌یافته، از شهروندانش انتظار بیشتری دارد و به همین دلیل، رقابتی برای به‌دست آوردن جایگاه‌های اجتماعی میان افراد جامعه وجود دارد که سیر بدی را به دنبال دارد. همچنین در جوامع مختلف، محتوای علایم این اختلالات ممکن است متفاوت باشد. به‌طور مثال، افسردگی در جوامع غیرتوسعه‌یافته می‌تواند به شکل اضطراب، تنبلی و بی‌انگیزگی خود را نشان دهد؛ درحالی‌که در جوامع مدرن و توسعه‌یافته، افسردگی می‌تواند به شکل پوچگرایی نمود و ظهور پیدا کند. اختلالات روانی، محصول نابسامانی در ژنتیک افراد، تجربه‌های تربیتی، مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی معنوی است که هرکس، می‌تواند سهم متفاوتی از این موارد داشته باشد.
جامعه، تو مسئولی!
به‌گفته امیرحسین جلالی، سازمان بهداشت جهانی، یک‌سری پارامترهایی را تحت‌عنوان «تعیین‌کننده‌های موثر بر سلامت» مطرح کرده است که تحلیل و آنالیز داده‌های سلامت روان، نشان می‌دهد تنها 30درصد عوامل موثر در اختلالات روانی، مربوط به خود شخص، یعنی ژنتیک فرد است و بیش از 70درصد از عواملی که منجر به اختلالات روانپزشکی در افراد می‌شوند، عواملی اجتماعی هستند؛ ازجمله فقر، تبعیض، اختلاف طبقاتی و سایر نابسامانی‌هایی که در اجتماع رخ داده و زندگی افراد را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهند. این سخنان، تاییدی است بر گفته بسیاری از روانشناسان و روانپزشکان مبنی بر این‌که فشارهای مختلف اجتماعی و سیاسی در کنار فشارهای اقتصادی از دلایل مهم بیماری‌های روانی هستند.
با همه این آمارها و اعداد و ارقام، اگر کمی به هوش باشیم، باید طرح عملیاتی و موثری را با کمک کارشناسان در حوزه‌های مختلف، در کمترین زمان ممکن طرح‌ریزی و اجرا کنیم. هر انسان عاقلی با کوچکترین توجه به آمار اختلالات روانی کودکان در کشور می‌تواند آینده این جامعه را - اگر با همین منوال ادامه یابد- پیش‌بینی کند. کودکان بیگناهی که به خاطر بی‌مسئولیتی افرادی در مدیریت جامعه، وارث غم، اختلالات جسمانی و روانی و وارثان تنهایی شده‌اند. در این مسیر، باید از همه طیف‌ها و کارشناسان حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، جامعه‌شناسان و سایرین مدد گرفت تا معضل اختلالات روانپزشکی را پیش از آن‌که ضربه‌های جبران‌ناپذیر بیشتری به سلامت جامعه وارد سازد، مهار کرد.