حسین شریفآرا مدرس موسسه آموزش عالی هلال ایران
هلالاحمر یک جمعیت متشکل از ارکان و منابع خاص است. بنابر محوریت داوطلبانه بودن فعالیتها، این جمعیت از ساختار و حدود و ثغور محدودی مانند سازمانها برخوردار نیست. جمعیت هلالاحمر یک سازمان نیست، یک جمعیت است که پیدایش، حضور و فعالیتهایش، ماهیتی جامعهمحور دارد. بر همین اساس ایجاد خطکشیهای معمول سازمانی در آن میتواند کارکرد فعالیتهایش را با مشکلات هویتی و ساختاری مواجه سازد. فعالیتهای جمعیت هلالاحمر را میتوان از 2 زاویه نگاه ملی و بینالمللی مورد بررسی قرار داد. در محدوده مرزهای سیاسی کشور، این جمعیت بهعنوان معین دولت در فعالیتهای بشردوستانه، در تعاملی سازنده با دیگر سازمانها و نهادهای دولتی موظف به ارایه دامنه متنوعی از خدمات به مردم در حوزه وظایف اساسنامهای خود است. این خدمات بهطور معمول بر توانمندسازی مردم برای تابآوری در برابر اثرات حوادث و کاهش آسیبپذیری و خطرپذیری آنان در برابر خطرات بالقوه طبیعی و غیرطبیعی متمرکز است. ارایه این خدمات، داوطلبانه است و از طریق احترام به کرامت انسانها، مدافعهگری از آنان، کمکرسانی، ارایه آموزشهای همگانی و رعایت اصول و ارزشهای خیرخواهانه و انساندوستانه انجام میشود. کارکرد فعالیتهای جمعیت هلالاحمر از این زاویه، کمک به دولت در انجام ماموریت و تعهدات خود در مقابل مردم برای حمايت از زندگي و سلامت، تامین توانمندی و کاهش آسیبپذیری در برابر حوادث طبیعی و غیرطبیعی، تسكين آلام در برابر تاثیرات حوادث، برقراري دوستي و تفاهم متقابل و صلح و توسعه پايدار و اجرای موثرتر دیگر برنامههای توسعه است. جمعیت هلالاحمر این فعالیتها را با حفظ بیطرفی، بیغرضی و استقلال خود و با توجه به پایبندی به تعهدات، اسناد، اصول و ارزشهای انساندوستانه در سطوح ملی و بینالمللی انجام میدهد. در خارج از مرزها و در حوزه مناسبات بینالملل و جهانی نیز جمعیت هلالاحمر بهعنوان معین دولت، عهدهدار انجام تعهدات انساندوستانه دولت در سطوح بینالمللی و جهانی برای کاهش خطرپذیری، ارايه خدمات امدادي هنگام بروز حوادث، ارسال كمك و اعزام عوامل امدادي و درماني در چارچوب توافقات همکاری است. جمعیت هلالاحمر این دسته از فعالیتها را در چارچوب اساسنامه و برنامه راهبردی خود، اساسنامه نهضت بینالمللی صلیبسرخ و هلالاحمر و بهویژه اساسنامه و برنامه راهبردی فدراسیون بینالمللی جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر انجام میدهد. در این یادداشت که در راستای بررسی و تحلیل مسائل و موضوعات جمعیت هلالاحمر و در پی 7 یادداشت قبل ارایه میشود، به بررسی جنبهها و کارکردهای این دسته از فعالیتهای اساسنامهای، برنامهای و ماموریتی جمعیت از زاویه موضوعات بینالمللی زیر پرداخته میشود. شناخت حاصله میتواند بهخوبی معرف کارکرد فعالیتهای جمعیت در عرصههای عملیاتی، روابط و مناسبات بینالمللی باشد.
موضوعات هویتی
بنیادیترین موضوع هویتی بینالمللی در فعالیتهای جمعیت هلالاحمر به 2 پیشنهاد هانری دونان در کتاب خاطرات سولفرینو بازمیگردد. ادبیات این دو پیشنهاد به موضوعاتی هویتی اشاره دارد که توجه به آنها میتواند اجرای بهینه و اصیل فعالیتها را در پی داشته باشد. واژگان به کارگرفته شده در این ادبیات نوشتاری، عمیقا متاثر از احساسات انساندوستانه نویسنده آن است. آنها دقیقا از جنس احساس و تجربهای عمیق و عملیاتی هستند که او در آن روند امدادرسانی داشته است. وی در پیشنهاد نخست، به ایجاد جمعیتهای ملی امدادرسانی اشاره میکند. جمعیتهایی که بتوانند با حضور افراد داوطلب و آموزشدیده از قبل، خدماتی بیطرفانه و بیغرضانه برای تسکین آلام افراد هنگام جنگها ارایه دهند. این پیشنهاد اساس شکلگیری 190 جمعیت ملی صلیبسرخ و هلالاحمر فعلی است که نهتنها به مجروحان جنگها بلکه به آسیبدیدگان حوادث طبیعی نیز امدادرسانی میکند. براساس این پیشنهاد، علت و انگیزه تاسیس جمعیتهای ملی در کشورها از ماهیتی داوطلبانه و کارکردی انساندوستانه برخوردار میشود. پیشنهاد دوم، با طرح ضرورت ایجاد توافقهای بینالمللی میان کشورها، به این دسته از افراد آموزشدیده فضای بیشتری میدهد تا بتوانند بدون ممانعت به فعالیتهای انساندوستانه خود بپردازند. این پیشنهادی است که اساس شکلگیری کنوانسیونهای چهارگانه ژنو شد و بر همین اساس حقوق بینالملل بشردوستانه بهعنوان قوانینی در رعایت مسائل انساندوستانه در جنگها و منازعات شکل یافت. بنابراین فعالیتهای جمعیت هلالاحمر از این جنبه هویتی، فعالیتهایی داوطلبانه و انساندوستانه برای تسکین آلام بشری است که برای اجرا در میدانهای عملیاتی بینالمللی از مجوزهای لازم هویتی نیز برخوردار است. این دو پیشنهاد، دو شاخص برای تعیین و تشخیص اصالت فعالیتها و کارکرد آنهاست. این دو شاخص را همواره باید در برنامهریزی و اجرای فعالیتها در مقیاس بینالمللی مدنظر داشت. فعالیتهای جمعیت هلالاحمر بر این اساس، فعالیتهای داوطلبانه و حفاظت شده در سطح بینالملل است که منجر به خروجی تسکین آلام رنجدیدگان میشود. بنابراین تعریف، اجرای هر فعالیتی از سوی جمعیت هلالاحمر باید در راستا و بر مبنای این دو شاخص قرار گیرد تا در سطوح بینالمللی و جهانی قابل تشخیص و اندازهگیری باشد.
موضوعات حقوقی و قانونی
براساس 2 پیشنهاد فوق، موضوعات حقوقی و قانونی متعددی در شرایط متفاوت زمانی مطرح، تدوین و مورد توافق کشورها قرار گرفت. کمیته بینالمللی صلیبسرخ تشکیل شد و کشورها یکی پس از دیگری به معرفی جمعیتهای ملی خود پرداختند. هر سال به شمار جمعیتهای ملی افزوده شد و به این ترتیب فدراسیون بینالمللی جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر شکل گرفت. برای سازماندهی فعالیتهای این جمعیتها که همگی ذیل نهضتی بزرگ و بینالمللی به فعالیت مشغول بودند، اساسنامه، برنامه راهبردی و شمار متعددی از قوانین تدوین شد. از این میان میتوان به اساسنامه نهضت بینالمللی صلیبسرخ و هلالاحمر، اساسنامه کمیته بینالمللی صلیب سرخ، اساسنامه و برنامه راهبردی فدراسیون بینالمللی جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر و همچنین اساسنامه و برنامههای راهبردی 190 جمعیت صلیبسرخ و هلالاحمر اشاره کرد. این دسته اسناد بالادستی به همراه دهها و صدها ماده قانونی و دستورالعمل که در نشستها و مناسبتهای مختلف طرح، تدوین و تصویب شده است، مجموعهای بزرگ از موضوعاتی را تشکیل میدهد که بهخوبی بیانگر مختصات و شاخصهای حقوقی و قانونی فعالیتهای جمعیت هلالاحمر در نگاه بینالمللی است. بر این اساس فعالیتهای بینالمللی از کارکردهایی برخوردار میشود که نهتنها مبتنی بر مستندات قانونی و حقوقی است، بلکه به رشد و اعتلای آنها در تسهیل بیشتر شرایط برای انجام فعالیتها در عرصه بینالملل کمک میکند. ازجمله میتوان به قانون بینالمللی پاسخ به حوادث اشاره کرد که کوششی برای تسهیل امدادرسانی، جلوگیری از پراکندهکاریها و حتی فعالیتهای متقابل در عرصههای بینالملل است. تاکنون فدراسیون بینالمللی و همراه جمعیتهای ملی به تدوین شماری از ابزارهای لازم برای کمک به دولتها در حل این موضوع پرداختهاند، هرچند که هنوز این قانون از سوی برخی از کشورها به دلیل بعضی از ملاحظات سیاسی به رسمیت شناخته نشده است. جمعیت هلالاحمر برای برنامهریزی و اجرای فعالیتهایش در سطح بینالملل، ملزم به رعایت مفاد این اسناد و قوانین است و شناسایی کارکرد و خروجی فعالیتها در مقیاس بینالمللی و جهانی مستلزم پیروی از این اسناد و قوانین است. طبیعی است که هرگاه اسناد و قوانین مطرح باشد، فعالیت سلیقهای فردی و سازمانی مطرح نیست و از کارکرد لازم برخوردار نخواهد بود.
موضوعات جهانی و بینالمللی
فعالیتهای جمعیت هلالاحمر در عرصه بینالمللی میبایست به موضوعات جهانی و بینالمللی توجه راهبردی داشته باشد. اهداف هفدهگانه توسعه پایدار، موضوعاتی ازجمله تغییرات اقلیمی، بهداشت و سلامت، آموزش، محیطزیست و تغییرات آب و هوایی، مهاجرت، آسیبپذیری افراد بهویژه کودکان، سالخوردگان، تاثیرات حوادث بر زیرساختهای توسعه، محرومیتهای اجتماعی - اقتصادی، مناقشات و خشونتها ازجمله موضوعات جهانی و بینالمللی است. هرگونه برنامهریزی برای اجرای فعالیتی از سوی جمعیت هلالاحمر میبایست گامی در حمایت و حل چالشهای مربوط به این موضوعات باشد تا در نتیجه بهبود زندگی مردم را در این حوزهها در سطح جهان دربر داشته باشد. در همین راستا، فدراسیون بینالمللی جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر، اقدام به تدوین برنامهای راهبردی برای ایجاد انسجام و هدفمندی فعالیتهای جمعیتهای ملی با این موضوعات کرده است. جمعیت هلالاحمر نیز بر همین مبنا و با توجه به موضوعات جهانی، به تدوین برنامه راهبردی خود اقدام و مسیر برنامهریزی و اجرای فعالیتهایش را بر همین اساس تنظیم کرده است؛ لذا فعالیتهای هلالاحمر هم کمکی برای حل این دسته از چالشهای جهانی و در نتیجه کاهش آلام انسانها محسوب میشود و هم در سطح بینالمللی قابل شناسایی و تشخیص و برخوردار از کارکرد لازم خواهد بود.
موضوعات همکاری و هماهنگی
با توجه به شرایط درحال تغییر حوزه فعالیتهای بشردوستانه و حضور الگوهای جدید آسیبپذیری و چالشهای پیش رو و همچنین تشدید و پیچیدهتر شدن عوامل خشونت و منازعات و رخداد حوادث و موضوعات و چالشهای جهانی ازجمله سلامت و تغییرات اقلیمی، جمعیتهای ملی صلیبسرخ و هلالاحمر به همراه دیگر ارکان نهضت بینالملل به توافقی عمیق و عملیاتی در همکاری و هماهنگی رسیدهاند. شعار آنها کار با یکدیگر در مناسبات، مجامع و صحنههای عملیاتی در مقیاس بینالملل و جهانی است. این تصمیم ریشه در گذشتهای دور دارد و سالهاست که این روند همکاری، با وجود چالشهای پیشرو درحال توسعه است. در این اتحاد و همکاری است که جمعیتهای ملی میتوانند فعالیتهای امدادرسانی خود را بهگونهای موفق در رویارویی با چالشها و موضوعات جهانی انجام دهند. جمعیت هلالاحمر نیز میبایست با این مکانیزم همکاری و هماهنگی همراه باشد و حتی در توسعه آن سهم موثر ایفا کند. درواقع به این ترتیب است که فعالیتهای هلالاحمر میتواند از کارکرد و اثربخشی مناسب در مقیاس بینالمللی و جهانی برخوردار باشد. مستندات قانونی و اسناد بالادستی و اصول و ارزشها، ابزار و سازوکارهایی است که میتواند به شکلگیری این هماهنگی و همکاری کمک کند. این همکاریها و هماهنگیها موجب همافزایی بیشتر شده و کلیدی برای رسیدن به اهداف مشترک و فراتر از عقد یادداشتهای تفاهم و موافقتنامههای معمولی، صوری و تشریفاتی است. درک عمیق از موضوع همکاری و هماهنگی و تاثیری که این امر بر رشد، توسعه و بالندگی جمعیت دارد و همچنین داشتن توانمندی لازم در اندیشه و عمل، لازمه ورود به این عرصه عملیاتی بهشمار میآید.
موضوع امدادرسانی بشردوستانه
فعالیت امدادرسانی جمعیت هلالاحمر بهعنوان عضوی از شبکه جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر باید از این اصول و قواعد تبعیت کند:
به همه آسیبدیدگان حوادث، براساس اولویتها و نیازشان کمکرسانی میشود.
کرامت و حضور همه آسیبدیدگان در تصمیمگیریهای امدادی محترم شمرده میشود.
حفاظت از افراد آسیبدیده، بهویژه آنانی که مورد تبعیض قرار گرفتهاند، یک تعهد است.
کمکرسانی بشردوستانه به افراد نیازمند، وظیفه جمعیتی است و همکاری با دولتها که مسئولیت اصلی در امدادرسانی را دارند، الزامی است.
مدافعهگری از افراد تحت خطر و آنانی که تحتتاثیر حوادث قرار گرفتهاند، یک وظیفه ماموریتی است. به این ترتیب پاسخگویی به آسیبپذیری و نیازهای بشردوستانه بهنگام و هرچه سریعتر و موثرتر انجام میشود.
امکانات، ابزار و مکانیزمهای کمکرسانی با نیازهای محل حادثه همخوانی دارد.
همکاری و هماهنگی با دیگر سازمانهای کمکرسان بینالمللی الزامی است. این همکاری و هماهنگی با رعایت اصول و ارزشها و به منظور افزایش تاثیر و توان عملیاتی انجام میشود.
کمکرسانی مبتنی بر سازوکاری مشخص و مورد توافق با دیگر سازمانهای کمکرسان است.
کمکهای امدادی قابل پذیرش، کارآمد، موثر و مسئولانه بوده و از توان لازم برای ایجاد آمادگی در آسیبدیدگان برخوردار است. این کمکها در مرحله بازتوانی نیز از سوی آسیبدیدگان بهخوبی مورد پذیرش قرار میگیرد.
کمکهای امدادی مکمل کارکرد مکانیزمهای موجود پاسخگویی به حوادث است و توانایی مشارکت در ایجاد آمادگیهای لازم برای حوادث آینده و تقویت تابآوری پایدار را دارد.
موضوع توسعه
ضرورت همرأیی و مطابقت با تغییرات سریع در جامعه و محیط پیرامون، پیچیدهتر شدن اشکال مختلف آسیبپذیری و شرایط زندگی انسانها و همچنین ضرورت پاسخگویی موثرتر به نیازها و تاثیرات ناشی از رخداد حوادث، یک جنبه ماهیتی در جمعیتهای ملی است. جمعیتهای ملی همواره تلاش میکنند تا ضمن بهروز کردن و افزایش ظرفیتهای امدادرسانی خود، به ایفای نقش موفقتر بپردازند. در محتوای کار جمعیتهای ملی صلیبسرخ و هلالاحمر به این دسته از تلاشها توسعه جمعیت ملی گفته میشود. به این ترتیب جمعیت هلالاحمر میبایست جمعیتی باشد که بهطور مستمر از طریق توسعه توان منابع انسانی خود، خدمات امدادی مورد نیاز را بهگونهای پایدارتر به اقشار آسیبدیده برساند و در شبکه جمعیتهای صلیبسرخ و هلالاحمر از نقشی کارآمدتر و موثرتر برخوردار شود. این دسته از فعالیتهای هلالاحمر بهمثابه ارزش افزودهای بر فعالیتهای دیگر جمعیتها خواهد بود. این وظیفهای است که همه جمعیتهای ملی عضو عهدهدار آن هستند. توسعه جمعیتهای ملی یک هدف نیست. نخستین تاثیر ناشی از توسعه یک جمعیت ملی با میزان خدماتی که به اقشار آسیبپذیر ارایه میدهد، سنجیده میشود و جمعیتهای ملی موظف به توسعه این ظرفیت هستند. جمعیت هلالاحمر نیز در همین راستا موظف به توسعه هرچه بیشتر توانمندی خود برای ارایه خدمات مرتبط، باکیفیت، قابل دسترس و پایدار است. جمعیتهای ملی صلیبسرخ و هلالاحمر از اعتبار بسیار خوبی در سطح جوامع برخوردارند. این در حالتی است که اعتقاد به توسعه ظرفیت و توانمندی در ارایه هرچه بهتر و سریعتر خدمات میتواند این اعتبار را تقویت کند. توسعه منابع انسانی و غیرانسانی، ساختار، قوانین و مکانیزمهای مورد نیاز برای ایجاد آمادگیهای لازم در ارتقای تابآوری مردم و پاسخگویی موثر آنان به تاثیرات حوادث، لازمه حضور در فعالیتهای جهانی و بینالمللی است. این موضوعی کاملا عملیاتی و جدی است که به خروجیهای مشخصی منجر میشود. توسعه به معنی جمعآوری امکانات و رشد فیزیکی نیست. اعتقاد به توسعه، برخورداری از ذهنیتی معتقد به ضرورت تغییر، تربیت منابع انسانی مورد نیاز و احترام به شایستهسالاری ازجمله ضرورتهای پیشنیاز برای ورود عملیاتی به این عرصه است.
موضوع دیپلماسی بشردوستانه
در اوایل قرن 21 و با رشد سریع موضوع جهانی شدن، حوزههای جدیدی در فعالیتهای دیپلماسی جهانی شکل گرفت و توسعه یافت که تاکیدشان بر مسائل و چالشهای جهانی ازجمله تغییرات اقلیمی، آب و هوایی و زیستمحیطی، سلامت و دانش بود. بهواسطه روند این فعالیتهای دیپلماسی در جهت حل معضلات و مشکلات انسانها از عبارت دیپلماسی بشردوستانه استفاده شد و همانطور که آشکار است، این دیپلماسی در اقدامات بشردوستانه ریشه داشته و به فعالیتهایی اشاره دارد که توسط سازمانهای امدادرسان انجام میشود. این فعالیتها شامل تلاشهایی است که حضور سازمانهای بشردوستانه را در عرصههای بینالملل از طریق مذاکره برای تسهیل کمکرسانی به افراد نیازمند کمک و حفاظت، میسر میسازد. دیپلماسی بشردوستانه همچنین شامل نظارت بر اجرای برنامههای کمکرسانی، ارتقای احترام به قواعد و نرمهای بینالملل، حمایت از افراد و نهادهای محلی و مدافعهگری در حمایت از اهداف بشردوستانه میشود. استفاده از دیپلماسی بشردوستانه تنها به ارکان نهضت بینالمللی ختم نمیشود و دیگر سازمانهای کمکرسان نیز با تعبیر خاص خود از این عبارت استفاده میکنند. دیپلماسی بشردوستانه راهکاری برای ترغیب دولتمردان و سازندگان عقاید و اندیشههای مختلف در جهت توجه به مسائل، موضوعات و منافع اقشار آسیبپذیر جامعه و آسیبدیدگان حوادث طبیعی و غیرطبیعی است. این دیپلماسی در حقیقت نوعی مدافعهگری برای برونرفت از چالشهایی است که فعالیتهای بشردوستانه با آن مواجه هستند و به سیاستها و تجربههایی از سازمانهای بشردوستانه اشاره دارد که در حوزه امدادرسانی در عرصههای بینالملل فعالیت میکنند. فعالیتهای جمعیت هلالاحمر باید از این راهکار در روند فعالیتهای خود بهگونهای سازنده و موثر استفاده کند. بر همین اساس منابع انسانی جمعیت هلالاحمر برای اجرای فعالیتها در عرصه بینالملل نیازمند آموزش و کسب مهارت در این زمینه است. آموزش هنر مذاکره برای برونرفت سازنده از شرایط دشوار کمکرسانی و چگونگی استفاده از ابزار رسانهای برای ایجاد ارتباطات و روابط موثر میتواند از دیگر شیوههای مورد نیاز برای آموزش منابع انسانی باشد. دیپلماسی بشردوستانه ابزاری است که استفاده بهینه از آن میتواند به فعالیتهای جمعیت هلالاحمر در عرصههای بینالمللی شتابی سازنده دهد. عدم آشنایی با این ابزار در فرآیند برنامهریزی و اجرای فعالیتها سبب میشود که تلاشها از کارکردی مناسب برخوردار نشده و در نتیجه اتلاف هزینه، انرژی و زمان ایجاد شود.
موضوع اصول و قواعد حاکم بر اجرای فعالیتها
فعالیتهای جمعیت هلالاحمر در حوزه بینالملل در صورتی میتواند از کارکردی مناسب برخوردار باشد که به اصول و قواعد زیر توجه داشته باشد:
اولویت با ضرورت بشردوستانه بودن فعالیتهاست.
فعالیتها بدون مزد، منت و تبعیض و براساس نیاز انجام میشود.
فعالیتها مبتنی بر برنامههایی مدون است که اجرای آنها بهطور مستمر مورد ارزشیابی، نظارت، مستندسازی و گزارشدهی قرار میگیرد.
فعالیتها بدون ملاحظات سیاسی و مذهبی انجام میشود.
فعالیتها ابزاری در خدمت سیاست خارجی دولتها نیست.
فعالیتها با رعایت احترام به فرهنگهای مختلف انجام میشود.
فعالیتها بر پایه ظرفیتهای محلی شکل میگیرد.
فعالیتها افزایش توانمندی و تابآوری و کاهش آسیبپذیری در آینده را در دستور کار خود دارد.
فعالیتها به موضوعات و مسائل بینالمللی و جهانی توجهی ویژه دارد.
لازمه فعالیت موثر در مقیاس منطقهای، بینالمللی و جهانی توجه به موضوعات و مسائل فوق است. آشنایی با مجموعه فعالیتهای انجام یافته و درحال انجام در سطوح بینالملل، اجرای یک آسیبشناسی موثر و با خروجیهای مشخص، آموزش منابع انسانی در این حوزه، جلوگیری از فرافکنیهای فردی و سلیقهای، تقویت الزام به پایبندی به قوانین و مناسبات بینالمللی و جهانی و همچنین توجه به خرد، دانش، تجربه و تعهد جمعی ازجمله مواردی است که میتواند به فعالیتهای جمعیت هلالاحمر در سطوح بینالملل و جهانی معنی و مفهومی هویتی دهد. با دستیابی به این هویت است که میتوان اطمینان حاصل کرد فعالیتها در سطوح بینالملل، از کارکردی موثر و قابل تشخیص برخوردار است.
پینوشت
خوانندگان محترم جهت اطلاعات بیشتر در مورد خاطرات سولفرینو میتوانند به کتاب خاطرات سولفرینو نوشته هانری دونان، بنیانگذار صلیبسرخ جهانی و هلالاحمر به ترجمه جناب محمدابراهیم توکلی کارشک مراجعه کنند. این کتاب توسط نشر آژند منتشر شده و ضمن درج زندگینامه و فعالیتهایهانری دونان (۱۹۱۰–۱۸۲۸) و نبرد سولفرینو (۱۸۵۹ میلادی) به تاریخچه شکلگیری جمعیتهای هلالاحمر و صلیبسرخ نیز به تفصیل اشاره شده است.