|  زهرا نجفی  |   روزنامه‌نگار|

 امروز شهلا ریاحی، اولین کارگردان زن سینمای ایران که 58‌سال پیش با ساخت فیلم«مرجان» این عنوان را از آن خودش کرد، درحالی وارد 88 سالگی می‌شود که زنان کارگردان سینمای ایران به جایگاه قابل تامل و تحسین برانگیزی‌ رسیدند.  هرچند ریاحی تنها به ساختن یک فیلم اکتفا کرد و به دلیل شرایطی که در آن زمان برایش به وجود آمد، فیلم دیگری نساخت اما حالا شاهد هستیم که در همین یک‌سال اخیر کارگردانان زن سینمای ایران فعالیت‌های چشمگیري در عرصه فیلمسازی دارند و همپای کارگردانان مرد سینمای ایران در اکران و رقابت‌های جشنواره‌ای حضور پررنگی دارند.
کارگردانان زن در سینمای بعد از انقلاب
 رخشان بنی‌اعتماد که جزو پنج کارگردان زنی است که فیلمش «قصه‌ها» در جشنواره فیلم فجر پارسال به نمایش درآمد و توانسته مجوز اکران بگیرد، سه روز پیش موفق به دریافت جایزه بهترین فیلمنامه از هفتاد‌ویکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز شد. جایزه‌ای که علاوه بر داشتن جایگاه جهانی، تاکنون هیچ‌ فیلمساز ایرانی دیگری آن را به دست نیاورده بود. «5 ستاره» مهشید افشارزاده که اولین نمایشش در سی‌ودومین جشنواره فیلم فجر بود و اردیبهشت امسال اکران شد در گیشه فروش خوبی داشت و در کنار فیلم‌های یک میلیاردی قرار گرفت. نرگس آبیار با فیلم دومش «شیار 143» توانست در جشنواره فجر تأثیرگذار باشد، او که فیلمش در بیشتر بخش‌های جشنواره کاندید بود درنهایت به صورت مشترک با فیلم«خط ویژه» سیمرغ بهترین فیلم از نگاه مردم، سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن و جایزه ویژه هیأت داوران را کسب کرد. درحال حاضر هم فیلمش در نوبت اکران قرار دارد.  تینا پاکروان که کارش را با گروه کارگردانی فیلم«سگ‌کشی» بهرام بیضایی در‌سال 79 آغاز کرده بود، ‌سال پیش با «خانوم» اولین فیلم بلند سینمایی‌اش در جشنواره بین‌المللی فجر حاضر بود و فیلمش از آخر همین هفته به اکران عمومی درخواهد آمد. هرچند فیلم‌«تراژدی» آزیتا موگویی، اولین ساخته این کارگردان که پیش‌تر به‌عنوان دستیار کارگردان و برنامه‌ریز فعالیت می‌کرد موفق به کسب جایزه نشد اما اعلام شده که این فیلم هم قرار است در نیمه دوم امسال اکران شود. فیلم «شهرموش‌ها2» به کارگردانی مرضیه برومند هم به‌تازگی روی پرده رفته و در همان هفته اول به هفتصد‌میلیون تومان فروش دست یافته‌است. درنهایت تهمینه میلانی با فیلم«آتش بس2» از فردا چهارشنبه، 19 شهریور بعد از چهارسال به سینماها بازمی‌گردد.  
از پوران درخشنده تا تینا پاکروان
پوران درخشنده، اولین کارگردان زن مطرح وجدی سینمای پس از انقلاب ایران است که با ساخت فیلم «رابطه» در‌سال ۶۵ مطرح شد و با فیلم «پرنده‌ کوچک خوشبختی» در‌سال ۶۶ برنده‌ اولین سیمرغ بهترین فیلم و تهیه‌کنندگی از جشنواره فیلم فجر شد.  رخشان بنی‌‌اعتماد هم که با همسرش جهانگیر کوثری سابقه منشی صحنه تلویزیون قبل از انقلاب را در تجربه داشت با ساخت فیلم خارج از محدوده در‌سال ۶۶ تنها رقیب پوران درخشنده بود.  او برای آن‌که نام کوچکش با رقیب آن روزهایش «پوران درخشنده»، خطای خاطر ایجاد نکند از درخشنده بنی‌اعتماد به رخشان بنی‌اعتماد تغییر نام داد و دهه هفتاد را با برتری بر رقیب و دریافت اولین سیمرغ کارگردانی برای فیلم«نرگس» آغاز کرد.  هرچند نامش در تیراژ برخی فیلم‌ها که در سمت دستیار کارگردانی بوده مانند «گل‌های داوودی» و« تنوره دیو» همچنان درخشنده بنی‌اعتماد مانده است. مرضیه برومند دیگر کارگردان مهم این نسل با همکاری محمد علی طالبی شاهکاری جاودان در حوزه سینمای کودک ساخت که کارهای انفرادی بعدی هرکدام میزان سهم و‌ درصد مالکیت هنری میان برومند و طالبی را از شهر موش‌ها مشخص کرد. البته برومند بعد از آن باز هم به تلویزیون بازگشت و سریال‌های عروسکی ماندگاری را ساخت.  تهمینه میلانی دیگر بانوی کارگردان است که با ساخت اولین فیلمش به نام «بچه‌های طلاق» مطرح شد و نوید یک فیلمساز خوب در آینده را داد و با فریال بهزاد که اولین فیلمش «کاکلی» نام داشت دهه شصت با پنج کارگردان زن آغاز شد.  این تنها آغاز حضور زنان کارگردانان در سینمای ایران بود بعد از آن منیژه حکمت با فیلم «زندان زنان»‌ سال 79، شراره یوسفی‌نیا به همراه ابراهیم بخشی «اینجا...آخر دنیا» ‌سال 82، نیکی کریمی«یک‌شب» ‌سال 83، انیسه شاه‌حسینی «غروب شد بیا» ‌سال 83، مونا زند «عصر جمعه» 84، پریسا بخت‌آور «دایره زنگی»‌ سال 86، نادره ترکمانی «خاله سوسکه»‌ سال 88، نگار آذربایجانی «آینه‌های رو‌به‌رو»‌ سال 88، مانلی شجاعی‌فر «میگرن»‌سال 90، نرگس آبیار «اشیا از آنچه در آینه می‌بینید به شما نزدیکترند»‌ سال 91، آزیتا موگویی«تراژدی» سال92 ، مهشيد افشار‌زاده «5ستاره» سال 92 و  تینا پاکروان«خانوم» ‌سال 92 به جرگه کارگردانان زن ایران پیوستند.  
شرایط ساخت فیلم  برای کارگردانان زن
مرضیه برومند درباره شرایط کار زنان کارگردان در ایران به «شهروند» گفت: «هر چند علاقه ندارم چنین خط‌کشی‌هایی میان کارگردانان بشود اما اگر به فعالیت‌های اخیر زنان کارگردان نگاه کنیم می‌بينیم شرایط خیلی خوب است. فکر می‌کنم تعداد قابل توجهی کارگردان زن به سینمای ایران اضافه شدند مثل خانم نرگس آبیار و همین موضوع نشان‌دهنده این است که زنان ما در این مملکت کم‌کم توانسته‌اند به جایگاهی مطابق شأن خودشان برسند. از طرف دیگر تفکر مردان جامعه که در زندگی معمولی با خانم‌ها سرو کار دارند ترقی یافته، البته شاید هنوز هم در قوانین محدودیت‌های خاصی برای خانم‌ها وجود داشته باشد اما به صورت کلی فرهنگ مردسالاری در ایران به نسبت منطقه خاورمیانه بسیار کمتر از گذشته است.» او در ادامه با اشاره به این‌که جایگاه زنان کارگردان بهتر از مردان است و حتی گاهی احساس می‌کند بیشتر از حقش احترام دریافت کرده، به کارگردانان جوان توصیه کرد: «من به همه کارگردان‌ها چه زن و چه مرد توصیه می‌کنم زمانی به سراغ کارگردانی بیایيد که چیزی اذیتتان می‌کند و حرف ناگفته‌ای دارید. چون هیچ فرقی میان کارگردانان زن و مرد در ایران وجود ندارد.» اما فریال بهزاد که مدت‌هاست از فیلمسازی فاصله گرفته و آخرین فیلمش «پرستوهای عاشق» بود که در‌سال 89 آن را ساخت درباره این‌که چرا کم فیلم می‌سازد به «شهروند» گفت: «در یک مقطع زمانی هزینه فیلمسازی بالا رفت و سرمایه‌گذاری کم شد، برای همین فیلمسازان مستقلی مثل ما که نمی‌خواهند دستوری فیلم بسازند و به دولت وابسته باشند کمتر توانستند فیلم بسازند.» او با اشاره به این‌که اخیرا به فارابی مراجعه کرده تا برای فیلم تازه‌اش کمک دریافت کند، توضیح داد: «حالا فکر کنید که فیلمساز کودک هم لابه‌لای تمام شعارهایی که داده می‌شود گمشده است. من اولین فیلم فانتزی کودک را در ایران ساختم اما حالا که به فارابی مراجعه کردم همه چیز را انکار می‌کنند و با من همانند کارگردان فیلم اولی برخورد می‌کنند. آنها به من پیشنهاد دادند به جای فیلم فانتزی و کودکانه، فیلم جنگی بسازم.» کارگردان «دره شاپرک‌ها» با بیان این‌که عدم امنیت شغلی برای زنان در جامعه امروز ما وجود دارد، اعلام داشت: «مردان جامعه کمتر تحمل دیدگاه فیلمساز زن را دارند و هیچ همدلی یا همدردی وجود ندارد. در بیشتر مواقع حضور زنان فقط یک نمایش است که بگویند نظرات زن‌ها هم لحاظ می‌شود. واقعا نمی‌دانم چه زمانی قرار است افرادی مثل من که 35‌سال تجربه در این زمینه دارند، بتوانند فیلم دلخواهشان را بسازند.» منیژه حکمت که این روزها بیشتر به‌عنوان «تهیه‌کننده» در سینما فعالیت می‌کند و از آخرین ساخته‌اش «لالایی» شش‌سال می‌گذرد هم درباره این‌که چرا دیگر فیلم نساخته به «شهروند» توضیح داد: «همین‌طور که بارها اعلام کردم، کارگردانی شغل من نیست، بلکه دغدغه من است.  برایم بسیار مهم است که چه فیلمی می‌سازم به همین دلیل با مکث کارگردانی می‌کنم و تا زمانی که دغدغه‌ای نداشته باشم به سراغ تهیه‌کنندگی می‌روم.» او با اشاره به این‌که درحال حاضر فیلمنامه آماده‌ای دارد که سر فرصت آن را خواهد ساخت، ادامه داد: «من با تهیه‌کنندگی فیلم‌هایی که در سطح فکری خودم هستند و تاثیرگذارند هم خوشحال می‌شوم.» حکمت با اشاره به این‌که مشکلات زنان کارگردان از مردان کمتر است، اعلام داشت: «زنان ما همیشه در این عرصه از امکانات بهتری بهره‌مند بودند و به نظر من هیچ تبعیضی نیست. درحال حاضر زنان ما در عرصه هنر حضور فعال و چشمگیری دارند و همیشه توانسته‌اند جواب تفکری را که داشته‌اند بگیرند. یادم هست در جایی خواندم که نسبت زنان فیلمساز ما به‌هالیوود 50‌درصد بیشتر است بنابراین زنان ما هر وقت که احساس کردند می‌خواهند فعالیت کنند کارشان را انجام داده‌اند. شاید نامهربانی‌هایی هم باشد و شاید قوانینی هم باشند که براساس زن امروز نوشته نشده‌اند، با این حال زن ایرانی دوشادوش مردان در ساخت ایران و سینمای ایران مشارکت دارد.» تینا پاکروان، کارگردان جوانی که اولین فیلمش«خانوم» به‌زودی اکران می‌شود هم با اشاره به این‌که در کشور ما بیشترین تعداد فیلمساز زن وجود دارد، به «شهروند» گفت: «به نظر من تبعیض زیادی وجود ندارد و همه‌چیز به موقعیت فیلمنامه بستگی دارد. به نظرم تفاوت قائل شدن بین کارگردانان زن و مرد غلط است، زنانه‌ترین فیلم‌ها را در سینمای ما بهرام بیضایی ساخته است و من به‌عنوان یک کارگردان زن، دغدغه ساخت فیلم جنگی دارم و اگر شرایط فراهم شود در این زمینه فیلم خواهم ساخت.» او در ادامه افزود: «البته نسبت به گذشته که حضور زنان در عرصه هنر به‌خصوص سینما بسیار بد تعبیر می‌شد، جایگاه بهتری پیدا کردیم. اما درحال حاضر من تفاوتی در شرایط فیلمسازی برای زنان و مردان نمی‌بینم.» به نظر می‌رسد درحال حاضر جایگاه زنان در سینمای ایران تثبیت شده و امید به آینده در بین زنان فیلمساز وجود دارد.  هرچند بعضی از کارگردانان زن فیلم اولی مدت‌هاست که فیلم دیگری نساختند اما درحال حاضر ‌سال 93،‌ سال درخشش زنان فیلمساز  ایرانی است.