زهرا جعفرزاده| مصرف شیر و لبنیات در کشور دیگر وارد مرحله بحران شده. سرانه مصرف این ماده غذایی به جایی رسیده که کارشناسان تغذیه و مسئولان وزارت بهداشت نگران شده‌اند. آنها هشدار می‌دهند نسبت به مصرف روزانه 190 گرم لبنیات. مصرفی که از اواسط دهه 80 روند نزولی به خود گرفته و در سال‌های 89 تا 90 به اوج خود رسیده. روند هنوز هم ادامه دارد، آخرین بررسی که درباره میزان مصرف شیر و لبنیات یا به صورت کلی‌تر، سبد مطلوب غذایی ایرانیان صورت گرفت، مربوط به 3‌سال پیش، یعنی‌ سال 90 است. آمار جدید نیست اما گویای شرایط نامناسب تغذیه‌ای ایرانیان است. سرانه مصرف لبنیات در کشور پایین است، بحران اما زمانی خود را نشان می‌دهد که آمار به‌دست‌آمده را در کنار اعداد و ارقام سال‌های قبل قرار دهیم. بررسی مصرف لبنیات در سال‌های 81 تا 88 نشان می‌دهد، در این دوره 8ساله، متوسط روزانه مصرف شیر در کشور، 250 گرم بود. بالاترین میزان مصرف هم در‌سال 88 معادل
 328 گرم بود.
آمارها زیاد است. گفته می‌شود مصرف شیر در ایران یک‌سوم سرانه جهانی است، 90‌درصد ایرانیان با کمبود کلسیم و 80‌درصد آنها با کمبود ویتامین D به‌عنوان عامل جذب حداکثری کلسیم روبه‌رو هستند. بررسی‌ها حکایت از این دارد که پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها و حذف یارانه شیر از تولید و مصرف، مصرف سرانه شیر در کشور 22‌درصد نسبت به سال‌های پیش از آن کاهش یافت. اردیبهشت‌ سال 91 هم اعلام شد مصرف شیر در کشور 14‌درصد کاهش داشته. آمارهای مقایسه‌ای هم حکایت از این دارد که سرانه مصرف شیر در ایران 60 کیلوگرم و در اروپا 350 کیلوگرم است. با این روند مصرف، زنگ خطر به صدا درآمده.
حالا فرید نوبخت که کارشناس دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت است می‌گوید: ممکن است شرایط مصرف لبنیات در کشور تغییر کرده باشد، اما هنوز بررسی جدیدی انجام نشده، چون عمده این مطالعه‌ها، 5ساله است. او هم با بررسی آماری میزان مصرف لبنیات در ایران، نگران است و به «شهروند» می‌گوید: «از ‌سال‌های 81 تا 88، مقدار مصرف شیر 230 تا 320 گرم بود، اما در پی مسائل اقتصادی و اجتماعی، متوسط مصرف لبنیات در کشور به‌طور متوسط به 190 گرم در روز رسید. اینها آمارهای مصرف واقعی است. یعنی آنچه روزانه هر ایرانی مصرف می‌کند.» در کنار همه اینها اما، آمار ایده‌آل هم بیان می‌شود. براساس اعلام همین مسئول در وزارت بهداشت، گروه سنی 2 تا 3‌سال و 4 تا 5‌سال باید به‌طور متوسط روزانه 300 گرم لبنیات مصرف کنند، 6 تا 11ساله‌ها، 400 گرم، 12 تا 17ساله‌ها، 450 گرم، 18 تا 29ساله و 30 تا 60ساله‌ها هم روزی باید 350 گرم لبنیات مصرف کنند.
نوبخت این آمارها را که بررسی می‌کند، می‌گوید: «ایرانیان تنها 60‌درصد از میزان مورد نیاز، لبنیات مصرف می‌کنند و 40‌درصد بقیه آن تأمین نمی‌شود.» به گفته او، سرانه مصرف روزانه لبنیات ایرانیان بسیار پایین است، این می‌تواند تهدیدی برای سلامت افراد باشد. «لبنیات منبع اصلی تأمین برخی از مواد مغذی ازجمله پروتئین، کلسیم، فسفر و ویتامین‌های گروه A و  برخی ویتامین‌های گروه B است.»
 اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90،
 کمترین میزان مصرف لبنیات
عادت غذایی ایرانیان است که میزان مورد نیاز مصرف لبنیات را تعریف می‌کند. ایران هم مانند هر کشور دیگر، فاکتورهای متعددی دارد که از سوی متخصصان تغذیه تعیین می‌شود. کارشناس دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، پایین بودن سرانه مصرف لبنیات در کشور را، موضوع جدیدی نمی‌داند. «به‌طور سنتی، مصرف لبنیات در کشور از گذشته پایین بوده و مردم سال‌هاست که این ماده غذایی را به صورت ناکافی مصرف می‌کنند درعوض اما مواد مضری را در سبد غذایی خود قرار می‌دهند.» اشاره او به مصرف بالای روغن، قند و شکر است؛ موادغذایی‌ای که سال‌ها در کشور برایشان یارانه تعلق می‌گرفت و مردم با قیمت پایین این مواد را می‌خریدند. این شرایط اما برای لبنیات حاکم نبود. نوبخت می‌گوید: «متاسفانه از نظر اقتصادی و فرهنگی، توجه کافی به مصرف لبنیات نمی‌شود.» مصرف شیر و لبنیات در کشور به تدریج از اواسط دهه 80، یعنی از سال‌های 85 و 86، روند نزولی پیدا کرد. آن زمان که سیاست‌های اقتصادی در کشور اعمال شد و به یکباره مصرف لبنیات پایین رفت. این کارشناس وزارت بهداشت توضیح می‌دهد: «اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90، ما کمترین میزان مصرف لبنیات را در کشور داشتیم، دلیل اصلی آن هم حذف یارانه و اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها بود که به یکباره قیمت موادغذایی ازجمله لبنیات افزایش پیدا کرد، به‌هرحال برای خیلی از خانواده‌ها این توانایی وجود ندارد تا شیر و لبنیات را در اولویت سبد غذایی خود قرار دهند، همه اینها هم طبیعی است، زمانی که قیمت بالا می‌رود، میزان مصرف هم کاهش می‌یابد.» کارشناس دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، از نگرانی وزارت بهداشت از روندی که در کشور ایجاد شده، می‌گوید: «وزارت بهداشت سیاست‌های مختلفی را برای افزایش سرانه لبنیات در کشور در نظر دارد که ازجمله آن مذاکره با وزارت کشاورزی است تا بتوان فرهنگ مصرف شیر و لبنیات را در کشور رواج داد و از نظر اقتصادی هم امکان دسترسی اقشار آسیب‌پذیر به این گروه از موادغذایی فراهم شود.»
 ایرانیان منتظر
 شیوع پوکی و شکستگی استخوان باشند
کاهش مصرف لبنیات در کشور، اما تنها به
کوچک‌تر شدن سبد غذایی محدود نمی‌شود. انواع بیماری‌ها و مشکلات فیزیکی است که در آینده گریبانگیر افراد می‌شود. پیش از این مشاور دفتر برنامه جهانی غذای سازمان ملل در ایران گفته بود: زنان ایرانی 20‌سال زودتر دچار پوکی استخوان می‌شوند. به گفته عزیزالله کمال‌زاده، در ایران از هر 3 زن بالای 40‌سال یک نفر دچار پوکی استخوان است. این آمارها نگران‌کننده است. گفته می‌شود کمبود کلسیم در کودکان موجب نرمی استخوان، کاهش رشد، خرابی لثه و دندان و در بزرگسالان سبب پوکی استخوان می‌شود. پوکی استخوان با پیر شدن و تشدید کاهش مغز استخوان اتفاق می‌افتد. این عارضه به‌خصوص در زنان یائسه و در مردان مسن بیشتر دیده می‌شود.
همه اینها حکایت تلخی از کاهش مصرف شیر و لبنیات در کشور را روایت می‌کند. پایین بودن میزان کلسیم در گروه‌های سنی مختلف اما موضوعی است که در دستورکار دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت قرار دارد. به گفته نوبخت، هر 10‌سال یک‌بار در ایران، مصرف موادغذایی بررسی می‌شود، حالا هم قرار است کلسیم هر گروه سنی با توجه به میزان مصرف لبنیات، سنجیده شود. کارشناس تغذیه وزارت بهداشت تأکید می‌کند: «زمانی که میزان کلسیم در بدن کاهش پیدا می‌کند، به پوکی استخوان و شکستگی استخوانی و همچنین پایین آمدن مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها منجر می‌شود، این اتفاقات بار مالی زیادی به شبکه بهداشت و درمان کشور وارد می‌کند، با ادامه این روند باید منتظر عوارض ناشی از مصرف ناکافی شیر و لبنیات در کشور باشیم.» آمارهای موجود نشان می‌دهد که کمبود کلسیم در گروه‌های سنی مختلف، موضوع جدی است. این را نوبخت می‌گوید و ادامه می‌دهد: «ویتامین D و کلسیم نقش مهمی در سلامت استخوان دارند، از این رو کمبود آن مسأله قابل توجهی است. وضع ما درحال حاضر هشداردهنده است، باید تلاش‌هایی صورت گیرد تا این کمبودها جبران شود. در این میان تنها وزارت بهداشت نیست که می‌تواند موثر عمل کند. بخش‌های دیگر هم باید به کمک این وزارتخانه بیایند.»
 گروه‌های آسیب‌پذیر در معرض خطر
از میان تمام گروه‌های سنی اما کودکان زیر 2سال، نوجوانان در سن بلوغ، زنان باردار و شیرده، به‌عنوان گروه آسیب‌پذیر بیش از همه در معرض خطر هستند. میزان کلسیم و مصرف لبنیات نیز در این گروه از همه پایین‌تر است. نوبخت با اشاره به این موضوع می‌گوید: «وزارت بهداشت برنامه‌های حمایتی برای کودکان زیر 5‌سال دارد تا موادغذایی موردنیازشان را تأمین کند، به‌طوری‌که قرار است با حمایت کمیته امداد و دستگاه‌های حمایتی، این گروه سنی و همچنین زنان باردار و شیرده که با کمبود کلسیم مواجه هستند شناسایی شده و بسته‌های غذایی برایشان تامین شود.»
او می‌گوید: «هر گروه غذایی برای افراد یک نیازی را برآورده می‌کند که سایر گروه‌های غذایی نمی‌توانند آن نیاز را تأمین کنند، نمی‌شود گفت کسی نان نمی‌خورد اما در مقابلش گوشت می‌خورد، هریک از موادغذایی، نیازی از بدن را تأمین می‌کنند. بنابراین نمی‌شود این‌گونه جایگزین کرد.» لبنیات و در کنار آن میوه‌ها به‌عنوان ریزمغذی‌ها جزو مواد غذایی کلیدی به شمار می‌روند، یعنی به هیچ وجه نمی‌توان آنها را از سبد غذایی حذف کرد، همه اینها در شرایطی است که قیمت این دو گروه غذایی به شدت درحال افزایش است. هفته گذشته بود که یکی از اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، نسبت به افزایش مجدد قیمت محصولات لبنی انتقاد کرد. مراد‌هاشم زهی گفته بود: «بی‌توجهی به افزایش نرخ محصولات لبنی به تحمیل هزینه‌های کمرشکن درمان برای تأمین سلامت افراد منجر می‌شود. نمی‌توان انتظار داشت با وجود افزایش هزینه‌های تولید تولیدکنندگان به حراج محصولات لبنی خود دست بزنند از این رو حمایت دولت برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها ضروری است.» کارشناس دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت هم بالا بودن قیمت لبنیات را در کاهش میزان مصرف موثر می‌داند. به اعتقاد او حمایت‌های اقتصادی دولت و دسترسی مردم به گروه شیر و لبنیات باید به گونه‌ای شود که آنها را به سمت افزایش مصرف این گروه غذایی ببرد چرا که مصرف نکردن یا کاهش مصرف این مواد، هزینه‌های چندبرابری را به افراد و دولت وارد می‌کند.