شیوا سعیدی، شهروند| ازخشکسالی به‌عنوان بی‌سروصداترین بلاي طبیعی نام برده می‌شود. این درحالی است که خطر و خسارات ناشی از خشکسالی، به مراتب بیشتر و گسترده‌تر از بلایاي طبیعی دیگر مانند سیل، طوفان، آتشفشان و حتی زلزله است. این روند در ایران پدیده جدیدی نیست و حدود 20سال از شروع روند بحرانی می‌گذرد.
اما از آنجایی که در آغاز، روند خشکسالی محسوس نبود، کسی توجه لازم را به مباحث این حوزه نگذاشت و با مدیریت خاص 10سال اخیر و شیوه غلط کشاورزی و آبیاری (و استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی) روند کاهش ذخایر تشدید شد. حالا با تدابیر دولت کنونی بخشی از این بحران درحال برنامه‌ریزی است اما کاهش ذخایر آب فقط یک روی ماجراست. ادامه روند کنونی در ذخایر، پیامدهایی نیز دارد که تا رفع مسائل کنونی به تشدید آنها منجر خواهد شد. یکی از پیامدهای این بلای طبیعی بی‌سروصدا، کاهش کیفیت آب‌های زیرزمینی است. به بیان ساده، هرچه مقدار آب کمتر شود، میزان املاح موجود درآن بیشتر می‌شود. بنابراین هزینه بیشتری باید برای تصفیه آن صرف شود و در برخی موارد، این هزینه آن‌قدر بالا می‌رود که تصفیه آن مقرون به‌صرفه نیست. بحث آلودگی آب و کیفیت آب شرب ازجمله موضوع‌هایی است که در این سال‌ها بارها و بارها مطرح شده است. حتی بدون درنظر گرفتن خشکسالی، تردیدهایی در کلانشهرهایی مانند تهران درباره آب شرب وجود داشت که به ترس مردم منجر شد؛ زیرا برخی تصور می‌کنند آب مصرفی خطرناک است و نیاز به تصفیه بیشتری دارد. هرچند که بارها این موضوع تکذیب شده است اما این بحث حالا با ادامه خشکسالی‌ها باید مورد توجه باشد.
وقتی آب لوله‌کشی مشتری نداشت
«پرویز کردوانی» کارشناس ارشد کویرشناس که در زمینه خشکسالی و آب، صاحب‌نظر است، درباره کیفیت آب و انتظارات عمومی از آن به «شهروند» گفت: در قدیم که مردم آب قنات و رود را استفاده می‌کردند، از کیفیت آب این اندازه توقع نداشتند زیرا در آن دوران، آب را در آب انبار و حوض حفظ می‌کردند و بیشتر نیاز مردم از قنات‌ها تأمین می‌شد. او ادامه داد: هنگامی که سال 1324 آب لوله‌کشی شد، مردم آب تصفیه‌شده را نمی‌خریدند و آب قنات را به آن ترجیح می‌دادند و می‌گفتند آب لوله‌کشی برای سلامت‌مان خوب نیست؛ این درحالی بود که آب آلودگی نداشت و کاملا پاک بود. البته آب قنات نیز سالم بود. ولی با افزایش هر روز جمعیت و همین‌طور پیشرفت فناوری، آب بیشتری مصرف شد. به این ترتیب آب بیشتری هم آلوده شد.
وی تأکید کرد: همزمان با این مصرف بی‌رویه به کمبود آب منجر شد. در این زمان توقع انسان نسبت به کیفیت آب زیاد شده بود. این درحالی بود که درتهران با وجود تمرکز جمعیت و کاهش بارندگی و آب میزان آلودگی هم بیشتر شد؛ هرچند که درهرحال آلودگی آب به دلیل کاهش منابع درهمه جا یکسان نیست.
انواع آلودگی‌های آب
این استاد سابق دانشگاه تهران در ادامه افزود: آلودگی چند نوع است. آلودگی فیزیکی، فیزیولوژیکی و بیولوژیکی انواعی از آلودگی هستند. درمناطق صنعتی بیشتر آلودگی شیمیایی است و آب دارای آرسنیک و جیوه است. درشهرها آلودگی بیولوژیک است. به‌عنوان مثال آبی که درجوی‌های خیابان ولیعصر تهران جریان دارد، همراه فاضلاب به شهر ری می‌رود و در آنجا با همین فاضلاب سبزی کاری می‌شود، زیرا این فاضلاب‌ها برای رشد میوه بسیار خوب است.
وی افزود: در آنجا با این آب آلوده مثلا کلمی می‌کارند که بسیار درشت و بزرگ است، اما تمام این مواد آلوده هستند. هرچند وبا وجود ندارد اما احتمال وجود کرم اسکاریس وجود دارد. در کلانشهرها یکی از منابع آلودگی چاه‌های فاضلاب به حساب می‌آیند. ازسوی دیگر در بخش روستاها نیز استفاده بی‌رویه از آب دربخش کشاورزی به شوری آبها منجر شده است.
پدر علم کویرشناسی با اشاره به حدوث این پدیده در دریاچه ارومیه می‌گوید: این روند سبب شده در اطراف دریاچه ارومیه آبها به شدت شور شوند. در این منطقه 700 روستا آب ندارد و فقط 200 روستا آب را با تانکرهایی دریافت می‌کنند که هفته‌ای یک‌بار به مکان سکونت آنها می‌رود. همین امر نیز خود به آلودگی آب منجر می‌شود زیرا آب برای مدتی طولانی در فضای دربسته باقی می‌ماند. ازسوی دیگر این روند زندگی مردم را مختل کرده است. در روستاهای ارومیه زنان ساعت‌ها منتظر هستند تا تانکر آب برسد. مردها هم شاهد مرگ حیوانات و از بین رفتن محصولاتشان هستند. چون آب شور شده، حیوانات با خوردن این آب می‌میرند. این درحالی است که در کل کشور 6 تا 7هزار روستا به وسیله تانکر آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند و بقیه روستاهای بدون آب مناسب آشامیدنی هم مشخص نیست چه می‌کنند.
فاضلاب عامل آلودگی آب تهران
اما درباره تهران اوضاع فرق می‌کند. درگذشته آلودگی‌ها در این سطح نبود. امروزه با وجود این همه ساختمانی که ساخته می‌شود، تمام فاضلاب آن وارد شبکه می‌شود و از آنجا به آب‌های زیرزمینی و شبکه آب سرازیر می‌شود. پدر علم کویرشناسی ایران درباره کیفیت آب تهران هم گفت: آب قنات‌ها در تهران همه آلوده هستند؛ این درحالی است که آب‌های سطحی نیز به دلیل وجود زباله و آلاینده‌های مختلف آلوده هستند و فقط برای آبیاری فضای سبز مناسب است. بنابراین برای استفاده شرب، وزارت نیرو آب را از عمق 200 تا 300متری به دست می‌آورد. بدین ترتیب تعجبی ندارد که در مینی‌سیتی و افسریه آب‌های زیرزمینی گچی را تصفیه و برای شرب استفاده می‌کنند.
به عقیده کردوانی مشکل آلودگی آب در تهران ساختاری است. زیرا درهمه جای دنیا اول شبکه فاضلاب را می‌سازند، بعد ساخت بقیه شهر آغاز می‌شود اما در اینجا اول شهر ساخته شده و اکنون فاضلاب درحال ساخت است. او گفت: شاید این سیستم 20سال دیگر درست شود. بنابراین کار از جای دیگر خراب است. ازسوی دیگر در تهران هر روز به جمعیت افزوده می‌شود، چاه بیشتری می‌زنیم و این به کیفیت آب لطمه می‌زند و با ادامه این روند آب آلوده‌تر می‌شود.
با وجود تمام این موارد، کردوانی آب لوله‌کشی تهران را سالم و باکیفیت می‌داند. بنابراین نیازی نیست شهروندان برای شرب از آب بطری استفاده کنند. او درباره آب‌های بسته‌بندی توضیح می‌دهد: این آبها همان‌طور که از نامشان پیداست، از مناطق مختلفی تهیه می‌شوند، علاوه برآن مدتی درمغازه‌ها در انتظار مشتری می‌مانند. بنابراین از کیفیت مناسبی برخوردار نیستند. اگر آب بطری را در لیوانی بریزیم متوجه ذرات ریزی می‌شویم که در ته ظرف جمع می‌شوند. بنابراین بهتر است مردم از آب شیر استفاده کنند زیرا بهداشتی‌تر است.این استاد دانشگاه همچنین دستگاه‌های تصفیه خانگی را مناسب نمی‌داند زیرا هیچ مرجعی استفاده از آنها را تأیید نکرده است. به گفته کردوانی بیشتر این دستگاه‌ها نامناسب و سرطانزا هستند. برخی دیگر نیز خوب هستند، اما نکته مهم این است که آنها آب را هدر می‌دهند. به همین منظور وزارت نیرو باید دستگاه‌های تصفیه را کنترل و برای روستاها آب شیرین‌کن تهیه کند. این وزارتخانه باید درخیابان و مغازه جست‌وجو و دستگاه‌های استاندارد را برای مردم مشخص کند.
برنج‌کاران آب را آلوده می‌کنند
درهرحال کیفیت بد آب فقط به منابع زیرزمینی مربوط نمی‌شود. درحال حاضر آب‌های سطحی کشور نیز آلودگی بالایی دارند. مثلا رودهای ایران مانند گذشته دیگر آب پاکی ندارند. درحال حاضر بیش از 100 رود درشمال کشور آلوده است، زیرا فاضلاب و زباله در آن ریخته می‌شود و این آب قابل آشامیدن نیست. در این میان وضع رودخانه‌های شمال کشور بدتر از بقیه مناطق است.
کردوانی دراین خصوص به زرجوب و گوهر رود اشاره می‌کند که مملو از کودشیمیایی و فاضلاب کشاورزی است و به تالاب انزلی می‌ریزد. او در این‌باره به «شهروند» توضیح داد: این رودها به رشت می‌روند که در آنجا فاضلاب شهری هم به آب اضافه می‌شود و از آنجا به تالاب انزلی می‌ریزند که اکنون تبدیل به مرداب شده است. به این ترتیب تالابی که باید ارتفاع آب آن 9متر باشد، دومتر آب دارد.
یکی از دلایل آلودگی آب‌های سطحی در شمال کشور استفاده از کود شیمیایی بیش از حد توسط کشاورزان است که این روند به محیط‌زیست منطقه نیز آسیب زده است. زیرا سبب شده قورباغه‌ها بمیرند و درعوض کرم‌های ساقه‌خوار رشد کنند. سازوکار طبیعی این‌گونه است که قورباغه‌ها این آفات را از بین می‌برند اما در این حالت آفات زیاده شده‌اند.
کردوانی با اشاره به برنج‌کاری درشمال کشور گفت: استفاده زیاد از کود شیمیایی هم دلیل خاصی دارد. برنج‌کاران می‌خواهند برنج بیشتری تولید کنند و به دولت بفروشند. با استفاده معمول از کود، محصول هر مزرعه به‌طور معمول 2 تن خواهد بود که با استفاده از این کودها میزان محصول به 6 تن یا بالاتر می‌رسد اما با افزایش استفاده از کودشیمیایی فقط محیط‌زیست دچار خسارت نمی‌شود. در این منطقه آلودگی تا آنجا پیش رفته که آبها سرطانزا شده‌اند. نیترات موجود وارد آب می‌شود، این آب وارد معده می‌شود. البته این یکی از دلایل ابتلا به سرطان معده است که در این منطقه بسیار شیوع دارد.
وی ادامه داد: ازسوی دیگر برای تولید برنج در ساری چاه زده‌اند تا مزارع را آبیاری کنند. به بیان دیگر این کودها آب را آلوده می‌کنند و دوباره از این آب استفاده می‌شود. این درحالی است که در منطقه باید 10سد ساخته می‌شد اما ساخته نشد و مردم از طریق حفرچاه آب مورد نیاز را تأمین می‌کنند.
او می‌افزاید: جالب آن‌که ساری و بابل پرباران‌ترین مناطق کشور هستند، ولی بدترین کیفیت آب آشامیدنی را دارند. زیرا از آب‌های زیرزمینی برای مصارف شرب استفاده می‌کنند. در زمان قدیم آنها آب باران را از روی سقف‌های شیروانی جمع می‌کردند، اما الان این‌طور نیست. به این ترتیب می‌بینیم همه جا مشکل آب دارند، آب شور، سرطانزا یا آلوده است.
وی با اشاره به این‌که پدیده آلودگی آب در گیلان و مازندران تشدید شده، گفت: گردشگران و مسافران رعایت نمی‌کنند و کنار رودخانه تمام زباله‌ها را تخلیه می‌کنند. بنابراین تعجبی ندارد آب رودهای مازندران و گیلان کلا آلوده باشد. این امر درباره زاینده‌رود و سد میناب نیز صدق می‌کند زیرا مردم آب آن مناطق را نیز آلوده کرده‌اند. وی درعین حال گفت: البته باید توجه داشت تمام آب‌های سطحی آلوده نیستند.
به گفته این کارشناس رودهایی که از کوهستان‌هایی با شیب تند جاری می‌شود، تصفیه می‌شود زیرا درمعرض اکسیژن زیادی قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال رودخانه‌های شمیرانات و رودخانه قره‌آغاج در شیراز که به فیروزآباد می‌ریزد، آب بسیار پاکی دارد.
وزارت نیرو راه‌های اصولی را دنبال کند
تفکیک آب شرب راه‌حلی پرهزینه و ناکارآمد است
هرساله با اوج‌گرفتن خشکسالی و کمبود آب در فصل تابستان سازمان‌های مرتبط و مسئولان از قوانین و راهکارهای جدیدی برای مقابله با این روند پرده برمی‌دارند. از افزایش آب بها گرفته تا تشویق مردم به صرفه‌جویی با تابلوهای تبلیغاتی و غیره. یکی از این راهکارها که اخیرا از آن یاد می‌شود، تفکیک آب شرب از آب مصرفی و بهداشتی است. از چنین روشی در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا استفاده می‌شود و نتایج مثبتی را دربرداشته است. اما تنها با تکیه برنتایج مثبت یک تجربه نمی‌توان آن را در داخل کشوری دیگر اجرا کرد. شاید این روش در ایران نتایجی مطلوب را همراه نداشته باشد. به گفته پدرعلم کویرشناسی ایران یکی از پیامدهای منفی آن افزایش ناگهانی و زیاد بهای آب خواهد بود. او دراین‌باره می‌گوید: تصور بیشتر مردم از تفکیک آب شرب و مصرفی آن است که در خانه‌ها لوله‌کشی دیگری انجام می‌شود و مردم با استفاده از همان لوله‌کشی از آب شرب استفاده می‌کنند. اما این‌طور نیست. در این حالت احتمالا آب تصفیه‌شده و قابل شرب را درتانکری واقع در یک میدان نگهداری می‌کنند و مردم باید آب شرب را از آنجا تهیه کنند. دراین صورت هزینه آب خیلی گران خواهد بود و آن‌طور که معاون وزیر نیرو در مصاحبه‌اش گفته 500برابر هزینه آب لوله‌کشی می‌شود. اکنون آب لوله‌کشی شده به قیمت 300 تا 350تومان به ازای هر مترمکعب به مردم فروخته می‌شود اما درصورتی که آب شرب از آب مصرفی جدا شود، بهای هر مترمکعب آب افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کند.ازسوی دیگر درچنین حالتی احتمال دارد آلودگی آب افزایش یابد و همان اتفاقی که درشمال کشور افتاده، درتهران هم بیفتد. همچنین همه افراد نمی‌توانند هر روز برای تهیه آب به مکان تعیین‌شده بروند. در این صورت باید از کسی بخواهند برایشان آب بیاورد. بدین ترتیب علاوه برپرداخت هزینه آب باید هزینه ارسال نیز پرداخت شود. از طرف دیگر احتمال دارد کیفیت آبی که آورده می‌شود، یکسان نباشد و فرد برای سودجویی آب ناسالم یا آب منطقه دیگری را به دست مصرف‌کننده برساند. همان پدیده‌ای که در آب‌های بطری به وجود آمد و وزارت بهداشت 22 برند را آلوده اعلام کرد، در این حالت هم به وجود می‌آید. در این وضع بی‌اعتمادی شکل می‌گیرد. درواقع تقبل این هزینه برای اقشار مختلف و کم‌درآمد ممکن است. بنابراین، این کارشناس راه‌حل دیگری را ارایه می‌کند و می‌گوید: این روش نه برای وزارت نیرو صرفه دارد و نه مردم. بنابراین باید درست مصرف‌کردن را بیاموزیم. کردوانی در ادامه می‌افزاید: کارهایی که تابه‌حال انجام شده، مشکل‌گشا نیست، چون فقط به مردم می‌گوییم صرفه‌جویی کنید ولی ازسوی دیگر دربحث تمرکززدایی جمعیت و شهرسازی بی‌رویه کنترل نمی‌شود، زیرا شهر به معنای افزایش مصرف و آلودگی بیشتر است. همچنین به مردم امکانات نمی‌دهند تا کم مصرف کنند. ازسوی دیگر در بخش‌های دیگر نیز نظارتی نمی‌شود. به‌عنوان مثال، چمن سرطانزاست، اما همچنان کاشته می‌شود و وجود دارد. شهرداری اعلام کرده دیگر چمن نمی‌کارد اما مشکل جای دیگری است، چمن را باید خشک کرد زیرا این گیاه قدرت تصفیه‌کنندگی ندارد و به گرم‌شدن کره‌زمین منجر می‌شود.