شاهین یاسمی روزنامه‌نگار
آینه در فرهنگ ایرانی نماد پاکی، راستی و صداقت است و به همین دلیل است که ایرانیان از آینه در خانه، آیین‌ها و مراسم و حتی معماری بسیار استفاده می‌کنند. از آینه در معماری به منزله عنصری تزیینی و به دلیل جذب نور بیشتر و ایجاد محیطی دل‌انگیز استفاده شده است. درواقع استفاده از آینه در تزیین بنا یا معماری ابتکار هنرمندان ایرانی است و اوج شکوفایی هنر آینه‌کاری در معماری دوره قاجاریه بوده است که نمونه‌های بسیاری از آن را در عودلاجان می‌توان یافت.
آینه‌کاری، این هنر تزیینی ایرانی، ابتدا با نصب آینه‌های بزرگ بر بدنه بنا چه درون و چه نمای بیرونی بنا استفاده می‌شد. در بناهای دوران صفوی نمونه‌های بسیاری از این گونه آینه‌کاری داریم که در کاخ‌های دوره قاجاریه نیز استفاده می‌شد. از نمونه‌های شاخص کاربرد آینه قدی در دوره قاجاریه می‌توان به آینه‌کاری تالار آینه، کاخ الماس، کاخ شمس‌العماره، کاخ بادگیر و کاخ گلستان اشاره کرد. بعدها آینه‌کاران از قطعات کوچکتر آینه نیز استفاده کردند و آثار ظریف‌تری با طرح‌ها و شکل‌های مختلف به وجود آوردند. ترکیب این هنر با هنرهای دیگر، آثار جدید و زیبایی به وجود آورده است؛ مانند ترکیب نقاشی بر چوب و آینه در کاخ بادگیر، کاخ گلستان تهران و در سقف تالار بزرگ عمارت نارنجستان شیراز.
آینه‌کاری ریشه اقتصادی نیز داشته است. آینه، یکی از کالاهای وارداتی ایرانیان بوده است. آینه‌ها حین جابه‌جایی در راه می‌شکستند. هنرمندان ایرانی با درنظر گرفتن ضرر اقتصادی بر اثر شکستن آینه‌ها تصمیم می‌گیرند، با استفاده از ذوق هنری خود از قطعات شکسته آن استفاده کنند. درواقع این ابتکار، هنر آینه‌کاری را دارای ریزه‌کاری‌هایی کرد و به این هنر جلوه‌ای خاص بخشید.
دیوان‌خانه کریم خان زند در شیراز نمونه زیبایی از این هنر است که به دستور آغامحمدخان ویران شد و ستون‌های حجاری‌شده و درهای خاتم و آینه‌های بزرگ آن برای استفاده در دارالاماره تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران منتقل شد. آینه‌کاری به تدریج پیشرفت کرد و گسترش یافت و در بیش از یک قرن، آثاری چون تالارها و اتاق‌های شمس‌العماره، کاخ گلستان، ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهرری، آینه‌کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی در مشهد، ایوان آستان حضرت معصومه در قم و کاخ موزه سبز کنونی در مجموعه سعدآباد شمیران و کاخ مرمر در تهران به وجود آمد. آینه‌کاری به مرزهای جغرافیایی ایران محدود نشد و به دلیل زیبایی بسیار آن و همچنین بخشیدن جلوه‌ای خاص به اماکن مذهبی به کشورهای اسلامی به‌ویژه کشورهای منطقه مانند عراق، سوریه، عربستان وارد شد. در محله‌های قدیم تهران که هسته اولیه پایتخت محسوب می‌شدند، نمونه‌های بسیاری از آینه‌کاری مشاهده می‌شود. این هنر در امامزاده‌ها، مساجد، عمارات و خانه‌های قدیمی محله عودلاجان نیز به چشم می‌خورد. نمونه‌ای از این آینه‌کاری را می‌توان در امامزاده یحیی دید. امامزاده یحیی در‌سال ۱۳۲۰ ه. ش در محل بنای خشتی قدیم که در‌سال ۱۳۱۸ ه. ش منهدم شده بود، به همان سبک اصلی ساخته شد و تا سال ۱۳۲۸ ه. ش هیچ تزیینی نداشت. از این سال کاشیکاری و تزییناتی روی گنبد و آینه‌کاری انجام شد که زیباترین بخش آن ورودی اصلی بقعه در ضلع شمالی با فضایی زیبا و سقفی مزین به آینه است.
نمونه‌های بسیار دیگری از آینه‌کاری‌های دوران قاجار همچنان در بناها و عمارت‌های باقی‌مانده از آن دوران در محله عودلاجان وجود دارد. از این دست می‌توان به تالار آینه‌کاری باشکوه خانه امام جمعه واقع در کوچه‌ای به همین نام در خیابان ناصرخسرو و تالار آینه نصیرالدوله که با فاصله نسبتا زیادی از بنای اصلی آن در انتهای کوچه هداوند قرار دارد و با تلفیق رنگ در گچ‌بری‌ها و کنار آینه‌کاری‌ها نمای بسیار زیبایی خلق کرده است، اشاره کرد. این هنر که زمانی در تمامی خانه‌ها نما و جلوه داشته است امروز به دست فراموشی سپرده و به بناهای مذهبی محدود شده است. آینه و انعکاس نور در آن که تمثیلی از حضور و وجود خداوند است دیگر زینت‌بخش خانه‌ها نیست. در بعضی از مرمت‌های غیراصولی ابنیه تاریخی، شاهد ویرانی آینه‌کاری‌ها به علت ناتوانی در مرمت آن هستیم که این مسأله توجه بیشتری را می‌طلبد.
مصالح و مواد مورد استفاده در هنر آینه‌کاری عبارتند از: آینه چسب یا بُنکس (در اصطلاح چسب چوب را گویند)، سریش و گچ نرم. ابزارهایی که در هنر آینه‌کاری استفاده می‌شوند عبارتند از: قلم طراحی، خط‌کش چوبی برای خط‌اندازی روی شیشه، میز زیردست، الماس آینه‌بر و تنها ابزاری که در نصب آن به کار برده می‌شود کاردک است.
این‌گونه است که نخست، طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آینه‌کار آماده می‌شود سپس کاغذ طراحی‌شده را سوزنی می‌کنند و بر سطح کار می‌گذارند و روی آن گرده‌زنی می‌کنند. پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آینه‌کاری را به وسیله چسباندن قطعات آینه روی دیوار با گچ و سریش به انجام می‌رسانند.
در سطوح آینه‌کاری زمینه کار دارای نقوش یا خطوط برجسته یا فرورفته است. زمینه کار توسط یک فرد گچ‌بر مشابه طرح آینه‌کاری آماده شده، سپس قطعات آینه به وسیله آینه بر یا آینه کار در اندازه و اشکال مورد نظر با الگویی مقوایی برش داده شده (بدون آن‌که آنها را از هم جدا سازند) آماده می‌شود.
آنگاه آینه چسبان به وسیله خمیری که مرکب از گچ و سریش است قطعات آینه را براساس طرح به وسیله فشار آوردن دست به محل برش آنها روی گچ کشته بر سطح کار می‌چسباند و با فشار دست برجستگی و فرورفتگی مورد نظر را ایجاد می‌کند، سپس نقوش دلخواه و مورد نظر را پدیدار می‌سازد در خاتمه آینه پاک‌کن سطح کار را پاک کرده، براق می‌کند.
اجرای طرح روی کاغذ پس از تشخیص ابعاد و تقسیم‌بندی گره محاسبه می‌شود سپس هر گره را در خود خرد کرده و به وسیله آینه‌های حمیل یک سانتیمتری که در اطراف نقش گره چسبانده می‌شود، گره اصلی نمایان می‌شود.
روی گره نقوش ویژه طراحی‌شده مثل نقوش اسلیمی، گل و برگ و پرنده و غیره را اجرا می‌کنند و افزون بر آن قسمت آینه‌بری به وسیله آینه‌های رنگی و برش آینه به صورت محدب که به نام کُپ بری (آینه محدب) معروف است، طرح لازم را آماده کرده و به‌عنوان مثال در طرح درخت انگور الوان، سیاه و یاقوتی که هم رنگ و هم ابعاد آن مشخص است، شبیه اصل درخت طراحی می‌کنند و آینه محدب را براساس طرح آماده با گچ‌بر سطح کار می‌چسبانند. سپس لایه گچ نرم در قطر حدود سه میلی‌متر بر آخرین سطح بر جسته مالیده می‌شود و پس از آن شیشه‌های محدب ساخته‌شده را خرد کرده و با انواع آینه‌های رنگی به کار می‌برند.
در مورد طرح‌های گیاهی و اسلیمی و قواره‌سازی، مانند معرق‌کاری برای تمام نقوش، الگو تهیه کرده و پس از برش آینه با الماس، به کمک سنگ، لبه‌های آن را گرد می‌کنند.
ضخامت مطلوب آینه برای آینه‌کاری یک میلی‌متر است، اما تا ضخامت دو میلی‌متر یا بیشتر نیز به کار برده شده است. از آن‌جا که واردات آینه گرانقیمت و شکننده بود، استادکاران ایرانی از مدت‌ها پیش به ساخت آینه‌های قلع و سیمابی می‌پرداختند.
بعدها جیوه دادن آینه تغییر کرد و آب مقطر و «نیترات دراژن»(سنگ جهنم ) به کار بردند. این آینه چندان که باید شفاف نبود، از این رو در عمده آستانه‌ها و اماکن متبرکه آینه‌های بلژیکی به کار برده شده است.