شیده لالمی| پروژه اندازه‌گیری گاز رادون در ایران که از چند سال پیش در شهرهای مختلف کشور آغاز شده تا براساس آن نقشه رادون ایران تهیه شود، در تهران با شرایط عجیبی مواجه شده است. با وجود این‌که ساکنان دیگر شهرها، مشارکت بالایی در اجرای این طرح تحقیقاتی داشتند، تهرانی‌ها اما اجازه نمی‌دهند دستگاه‌های اندازه‌گیری گاز رادون در خانه‌هایشان نصب شود و در برابر اجرای این پروژه مقاومت می‌کنند.
چند سال پیش از این روزها وقتی وزارت بهداشت تصمیم گرفت نقشه رادون کشور را تهیه کند، آنها که از آثار منفی گاز رادون بر سلامت انسان خبر داشتند، نفسِ راحتی کشیدند که سرانجام اندازه‌گیری رادون در ایران هم آغاز شد. مهم‌ترین نتیجه چنین اقدامی این است که با استناد به نتایج این اندازه‌گیری‌ها می‌توان با مجموعه‌ای از اقدامات مداخله‌ای به‌ویژه آموزش و فرهنگ‌سازی مردم را آگاه کرد که اگر در معرض این گاز هستند، چه کار کنند که آسیب کمتری ببینند. اجرای این کار در سال‌های اخیر همزمان توسط دانشگاه‌های علوم پزشکی و زیر نظر وزارت بهداشت، در چندین استان کشور کلید خورد. حالا چند ماه است مجریان این پروژه ادامه کارشان را در تهران آغاز کرده‌اند اما واکنش‌های اجتماعی به اجرای این طرح در تهران متفاوت است و به گفته مجریان این طرح، تهرانی‌ها در برابر نصب دستگاه‌های اندازه‌گیری رادون در خانه‌هایشان مقاومت می‌کنند.
دکتر «نرگس زارع‌دار»، مجری طرح اندازه‌گیری رادون در تهران می‌گوید: «انتظار نداشتیم در پایتخت که درصد بالایی از مردم تحصیلات دانشگاهی دارند با چنین بن‌بستی مواجه شویم. باورکردنی نبود اما مردم تهران نه‌تنها در برابر این‌که دستگاه اندازه‌گیری رادون در خانه‌هایشان نصب شود، مقاومت می‌کنند بلکه تصورات عجیبی هم دارند. درواقع به دلیل همین برداشت‌هاست که مقاومت می‌کنند.»
او در پاسخ به این پرسش که دلیل مقاومت مردم چیست، می‌گوید: «وقتی می‌گوییم برای اندازه‌گیری گاز رادون آمدیم، با تعجب می‌گویند: رادون؟ کار شما با انرژی هسته‌ای ارتباطی دارد؟ حتما برای ما خطرناک است... یا این‌که می‌گویند نکند این دستگاه از خودش انرژی متصاعد کند! یک عده قبول می‌کنند و روز بعد تماس می‌گیرند و می‌گویند نمی‌توانند این دستگاه را نگه دارند. عده دیگری فکر می‌کنند این دستگاه ضبط صداست و صداهای آنها را در خانه ثبت و به جایی منتقل می‌کند.»
یک فیلم پلی‌کربناته و این همه ماجرا؟
دستگاهی که «زارع‌دار» از آن حرف می‌زند و برای خیلی از تهرانی‌ها یک دستگاه عجیب و سوال‌برانگیز شده، به معنای واقعی یک دستگاه نیست. محفظه پلاستیکی به شکل دایره است که داخل آن یک فیلم پلی‌کربناته حساس قرار دارد و جز این هیچ چیز دیگری در آن نیست. این دستگاه با فشار دست باز می‌شود و فیلم که به صورت ورقه نازکی در آن تعبیه شده، دیده می‌شود، در مناطقی که در معرض انتشار رادون هستند، رادون در جریان هوا وجود دارد و زمانی که هوا از این فیلم پلی‌کربناته عبور می‌کند، روی آن تأثیر می‌گذارد و با هر بار عبور گاز رادون یک نقطه روی این فیلم ثبت می‌شود. برای این‌که شدت گاز رادون را در فضا یا منطقه‌ای اندازه‌گیری کنند، تعداد این نقاط را با دستگاه‌های مخصوصی می‌شمارند و پس از آن غلظت گاز رادون را در آن منطقه یا محل اعلام می‌کنند. ابزار مورد استفاده برای اندازه‌گیری رادون در انگلیس تولید می‌شود و ایران هم برای تهیه نقشه رادون این ابزار را وارد کرده است.
برای این‌که مشخص شود میزان گاز رادون در تهران چقدر است باید 1000 نمونه با فواصل منظم جمع‌آوری شود اما تاکنون تنها 332 نمونه تحویل داده شده و تحویل 125 نمونه دیگر هم در دست بررسی است. روند جمع‌آوری نمونه‌ها هم به این ترتیب است که دستگاه بسیار کوچک اندازه‌گیری رادون به مدت سه ماه باید در محل مورد بررسی طبقات همکف یا اول ساختمان‌ها باقی بماند. این دستگاه برای کار کردن به برق یا هیچ امکانات دیگری نیاز ندارد. در خانه‌هایی که برای اندازه‌گیری رادون انتخاب می‌شود، دو دستگاه اندازه‌گیری رادون نصب می‌کنند که یک نمونه به آزمایشگاهی در خارج از کشور ارسال می‌شود و یک نمونه هم در آزمایشگاه‌های داخلی بررسی می‌شود تا دقت آزمایشگاه‌های داخلی را بسنجند.
اما آنچه نگران‌کننده است همین بحث مشارکت نکردن مردم تهران در اجرای این پروژه تحقیقاتی است اما آنها چرا مشارکت نمی‌کنند؟
«زارع‌دار» می‌گوید: « شاید بخشی به دلیل بالا بودن بی‌اعتمادی است و بخش دیگری هم این‌که چنین واکنش‌هایی نشان می‌دهد گاز رادون تا چه اندازه برای مردم ناشناخته است. آنها درباره مونوکسیدکربن اطلاعات دارند چون تبلیغات زیادی در این زمینه انجام شده اما درباره رادون اکثریت افراد تقریبا چیزی نمی‌دانند درحالی‌که رادون، دومین عامل سرطان ریه پس از دخانیات است و این نشان می‌دهد غلظت گاز رادون در بسیاری از مناطق ایران بالاست و مردم از این موضوع خبر ندارند و چون این گاز بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌علامت است، ممکن است سال‌ها در معرض آن باشند اما به دلیل بی‌خبری اقدامی نکنند و برای مثال زمانی که به یک بیماری تنفسی یا سرطان ریه دچار می‌شوند، می‌فهمند که رادون یکی از عوامل مهمی است که می‌توانسته در ابتلای آنها به بیماری موثر باشد.»
چرا رادون خطرناک است؟
گاز رادون، بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌علامت است. یعنی ممکن است افرادی، حتی شما سال‌ها در معرض رادون بوده باشید و هیچ خبر نداشته باشید. گاز رادون مثل گاز مونوکسیدکربن حاصل احتراق ناقص نیست، گازی است که همیشه در طبیعت وجود داشته و در برخی نقاط میزان آن بیشتر است. منبع رادون که جزو گازهای بی‌اثر و نادر به شمار می‌رود، زمین است. درواقع رادون محصولی از اورانیوم و رادیوم طبیعی موجود در زمین است. اورانیوم به‌طور طبیعی در مقادیر متفاوت در انواع سنگ و خاک در سراسر جهان یافت می‌شود، از طریق خاک و صخره‌ها آزاد شده و فرصت رسیدن به سطح زمین و تجمع در محیط‌های بسته به‌خصوص منازل و محیط‌های کار را پیدا می‌کند. عمرش دو سه روز بیشتر نیست اما اگر تهویه ساختمان نامناسب باشد که اغلب هم در ایران نامناسب است، گاز رادون زمان بیشتری در فضای داخلی خانه باقی می‌ماند و مردم آن را نفس می‌کشند. مطالعات نشان داده، بیش از ۵۰درصد آسیب‌هایی که انسان از تشعشعات دریافت می‌کند، تنها به گاز رادون مربوط می‌شود. مهم‌ترین بیماری‌هایی که تماس با رادون ایجاد می‌کند، انواع برونشیت و همچنین در شکل حاد سرطان ریه است. تحقیقات نشان داده از کل پرتوگیری‌های بشر ناشی از گاز رادون، ۹۵درصد آن در داخل ساختمان‌ها به‌ویژه منازل، 4درصد از هوای آزاد و یک‌درصد از منابع آب‌های آشامیدنی اتفاق می‌افتد.
می‌توان گاز رادون را کنترل کرد
رادون و انتشار آن در محیط‌های بسته خطرناک است اما خیلی وقت‌ها با راهکارهای ساده می‌توان این خطرات را به حداقل رساند، «خیلی وقت‌ها با باز کردن پنجره‌ها یا حتی تقویت سیستم تهویه، می‌توان رادون را از فضای بسته خانه خارج کرد.» زارع‌دار، با اعلام این مطلب، می‌گوید «خیلی وقت‌ها افراد به همین سادگی می‌توانند خود را از این‌که در معرض یک گاز سرطان‌زا باشند، نجات دهند. به گفته او در ایران مردم خیلی عادت به باز کردن در و پنجره‌ها ندارند و مخصوصا زمستان‌ها که پنجره‌ها بسته است، در خانه‌هایی که در معرض رادون هستند، این گاز می‌تواند وضع انباشتی خطرناکی برای سلامتی پیدا کند».
برای این‌که بتوان از انتشار گاز رادون در فضاهای بسته پیشگیری کرد، قدم اول این است که میزان گاز رادون اندازه‌گیری شود: «ممکن است در برخی مناطق گاز رادون وجود نداشته باشد یا شدت نداشته باشد» این را «زارع‌دار» می‌گوید. به گفته او مهم‌ترین هدف از اندازه‌گیری رادون در کشور شناسایی نقاطی است که بیشتر در معرض آسیب هستند و در مرحله بعد اقدام برای آموزش و اقداماتی برای پیشگیری و کاهش میزان نفوذ آن به خانه‌ها انجام می‌شود. وقتی گاز رادون در اتمسفر و هوای آزاد قرار می‌گیرد، غلظت آن بسیار کم است اما وقتی از طریق منابع گفته شده، در یک ساختمان محبوس شود غلظت و در نتیجه سطح اکتیویته آن افزایش می‌یابد، به همین دلیل نوسانات برآورد میانگین غلظت سالانه رادون در فضای داخلی منازل مسکونی و محیط‌های کار به اندازه‌گیری‌های دقیق و قابل اطمینان از متوسط غلظت رادون در مقاطع زمانی حداقل سه‌ماهه و ترجیحا طولانی‌تر نیاز دارد. در سایر کشورها مردم اغلب جزو داوطلبان اندازه‌گیری گاز رادون در خانه‌هایشان هستند چرا که این گاز را به‌عنوان عامل دوم سرطان ریه پس از دخانیات می‌شناسند و طبیعتا از هر راهی که بتوان آثار مخرب آن را کاهش داد، استقبال می‌کنند.
آنطور که «زارع‌دار»، می‌گوید معمولا در نقاطی که گسل‌ها هستند، رادون بیشتر است. اما در تهران یکی از دلایلی که مردم برای اندازه‌گیری گاز رادون مقاومت می‌کنند، این است که می‌گویند اصلا نمی‌خواهند درباره رادون چیزی بدانند.
او ادامه می‌دهد: «مردم می‌گویند که حالا نهایتا ما هم متوجه شدیم گاز رادون در خانه‌هایمان زیاد است، شما که نتیجه کار را در می‌آورید و می‌روید اما بعد از آن امنیت روانی ما به هم می‌ریزد، همین که ندانیم راحت‌تریم. حتی نمی‌دانند با راهکارهای ساده‌ای مثل باز کردن پنجره یا درست کردن و به‌روزرسانی سیستم تهویه می‌توانند خودشان را در برابر پیامدهای ناشی از انتشار گاز رادون در خانه‌ها ایمن کنند. از طرف دیگر ممکن است اصلا داخل زمین اورانیوم داخل منطقه‌ای نداشته باشیم اما در مصالح ساختمانی به کار رفته در خانه‌ها، جنسی انتخاب شده باشد که منبع انتشار اورانیوم و به تبع رادون باشد. مثلا یک نوع گرانیت خاص که آن سنگ منبع انتشار اورانیوم است و آنها به این ترتیب خودشان با دست خودشان گاز رادون را به خانه‌هایشان می‌آورند. در این خانه ها به‌طور مستمر گاز رادون وجود دارد و از آنجایی که این گاز نه بو دارد و نه طعم، مردم حساسیت و اهمیت آن را درک نمی‌کنند.» رادون در تهران، رادون گازی سرطان‌زا و پرتوزا است و همیشه باید با احتیاط کامل با آن کار کرد. از آن‌جا که این عنصر ذرات آلفا از خود می‌تاباند، تنفس آن بسیار خطرناک است. همچنین حاصل تجزیه‌ای آن غباری تشکیل می‌دهد که به راحتی وارد جریان هوا شده و برای همیشه در بافت‌های شش می‌چسبد و در یک قسمت از آن به سختی متمرکز می‌شود. به گفته «زارع‌دار» یک دلیل این‌که مردم نسبت به این‌که در معرض گاز رادون هستند یا نه حساسیت کمتری دارند این است که آثار منفی رادون بر سلامت آنها در بلند‌مدت آشکار می‌شود ولی در صورتی که آنها در معرض گازی مثل مونوکسید کربن باشند دچار گازگرفتگی و مسمومیت و حتی مرگ می‌شوند، بنابراین به آن حساسند: « دقیقا نمی‌دانیم که عوارض ناشی از استنشاق گاز رادون بعد از چند سال خود را نشان می‌دهد اما این اثبات شده است و در مراکزی که غلظت رادون بالاست میزان شیوع را بررسی کردند، دیدند که تفاوت معناداری دارد با جایی که رادون وجود ندارد.»
رامسر بیشترین میزان انتشار گاز رادون
اندازه‌گیری رادون نه فقط در تهران که در کل کشور انجام می‌شود و در تعدادی از شهرها تمام شده است. به گفته «زارع‌دار» در نقطه مقابل تهران که کمترین مشارکت مردمی را در اندازه‌گیری رادون داشته، شهرهایی مثل تبریز و ارومیه در این زمینه مشارکت حداکثری داشته‌اند. این‌که چه شهرهایی بیشتر در معرض گاز رادون هستند هنوز مشخص نیست اما آنطور که «زارع‌دار»، می‌گوید تاکنون رامسر بیشترین میزان رادون ثبت شده را داشته اما با توجه به این‌که آمار کل استان‌ها مشخص نشده، ممکن است شهرهایی که از نظر میزان انتشار رادون در صدر جدول قرار می‌گیرند به تدریج تغییر کنند.
تنها 300 نفر در تهران مشارکت کرده‌اند
برای پیشگیری از ورود رادون به خانه‌ها، شناسایی و بازرسی مسیر‌ها و شکاف‌های ورود گاز رادون در اولویت است، استفاده از غشاهای پلاستیکی در زیر فونداسیون به هنگام احداث ساختمان، اصلاح و بهبود سیستم تهویه محیط‌های بسته به‌خصوص افزایش تهویه در سطوح پایین و کف ساختمان‌ها، عایق‌بندی و پرکردن شکاف دیوار‌ها و کف ساختمان نسبت به ورود گاز رادون، استفاده از چاهک رادون در زیر کف ساختمان جهت هدایت مستقیم گاز رادون به بیرون، نصب یک سیستم تنظیم فشار مثبت جهت افزایش فشار هوای داخل ساختمان نسبت به نفوذ گاز رادون و کاهش تأثیر تقلیل فشار هوا در ساختمان، استفاده از مخلوط بتنی با چگالی بالا و همچنین بلوک‌های بنایی فشرده به جای بلوک‌های توخالی و آنالیز رادیواکتیوی مصالح ساختمانی قبل از استفاده از عواملی هستند که می‌توانند کمک‌کننده باشند.