آرش خیراندیش کارشناس محیط زیست
رابطه محیط‌زیست و تغذیه بشر موضوعی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است. در این مجال، قصد داریم نقش تغذیه را در حفاظت از محیط‌زیست تبیین کنیم. اگرچه ظاهرا دلسوزان محیط‌زیست مخاطب اصلی این نوشتار هستند اما صرف‌نظر از سابقه آگاهی و فعالیت زیست‌محیطی، با این مطلب می‌توان به اهمیت محیط‌زیست و تغذیه پی‌برد. موادغذایی مورد استفاده بشر عمدتا از منابع گیاهی و حیوانی تأمین می‌شود. انتخاب و خرید هر ماده‌غذایی درواقع تقویت بازار مصرف آن است و به تولید مجدد آن می‌انجامد. نقشی را که انتخاب مواد غذایی در محیط‌زیست دارد می‌توان در سه بخش اصلی بررسی کرد:
انتخاب محصولات کشاورزی و دامی و اثرات مستقیم آن در محیط‌زیست
کشاورزی و دامداری دو فعالیت تولید‌کننده غذای بشر هستند. متاسفانه در دنیای امروز در بخش‌کشاورزی شاهد استفاده از سموم آفت‌کش شیمیایی و همچنین کودهای شیمیایی هستیم. سموم‌شیمیایی کشاورزی نه‌تنها جانداران مفید خاک را نابود می‌کنند بلکه از طریق آب وارد طبیعت شده و باعث آلودگی محیط می‌شوند. همچنین است ورود کودهای شیمیایی به طبیعت که اختلالاتی اساسی در اکوسیستم‌ها ایجاد می‌کنند. طی چند‌سال گذشته تکنولوژی بسیار خطرناکی به کشاورزی راه پیدا کرده که می‌تواند به ایجاد گیاهان دورگه ناشناخته منجر شود. این تکنولوژی مخرب همان دستکاری ژنتیک محصولات کشاورزی است. مصرف خود این محصولات دستکاری شده ژنتیک توسط علف‌خواران اهلی و وحشی باعث عوارض ناشناخته‌ای خواهد شد. به این ترتیب آن نوع از کشاورزی که به بهانه استفاده از تکنولوژی دست به ریسک‌های بزرگی در سلامت افراد و محیط می‌زند، می‌تواند برای محیط‌زیست بسیار خطرناک باشد. دلسوزان محیط‌زیست با پرهیز از خرید محصولات ناسالم غذایی می‌توانند تولید این محصولات را کاهش دهند. کشورهایی که دارای میراث غنی کشاورزی هستند - به‌ویژه ایران که مهد اهلی‌کردن گندم و جو است- می‌توانند با حفظ و احیای این میراث با ارزش، در حفظ محیط‌زیست بکوشند. با الهام از میراث کشاورزی اصیل و سنتی کشورهایی چون ایران، دانش کشاورزی پایدار در دانشگاه‌ها و در مزارع پای گرفته است که به تولید محصولات غذایی سالم و ارگانیک می‌پردازد. خرید محصولات سالم غذایی- و نه آنهایی که تنها ادعای سالم بودن را دارند - کمک بزرگی به تولید این نوع محصولات کشاورزی است.
یک از الزامات کشاورزی پایدار، رعایت الگوی کشت مناسب با هدف حفاظت از منابع کره‌زمین، به‌ویژه آب است. به‌طور مثال در گذشته هرگز برنج را در مناطق کم‌آب نمی‌کاشتند زیراکه به اهمیت آب واقف بودند. همچنین محصول اصلی اطراف دریاچه ارومیه انگور بود؛ نه سیب که آب زیادی مصرف می‌کند. اگر مصرف‌کننده بتواند آگاهی و مسئولیت‌پذیری خود را در این مورد پرورش دهد، از خرید محصولاتی‌که در مکان نامناسب تولید شده‌اند خودداری می‌کند تا بازار آن محصولات از رونق بیفتد. خوشبختانه کشاورزان و محققان کشاورزی توانسته‌اند با استفاده از سنت کشاورزی ایران، ارقام مقاوم به کم‌آبی را در محصولاتی مانند گندم با موفقیت کشت کرده و به تولید قابل‌توجهی برسانند. ایجاد شبکه اطلاع‌رسانی در مورد چنین موفقیت‌هایی می‌تواند بازار این محصولات مفید را بیشتر رونق دهد.
دامداری صنعتی یکی از اصلی‌ترین عوامل تخریب محیط‌زیست به حساب می‌آید. فشار بسیار زیاد بر آب و خاک برای تولید علوفه دامی یکی از دلایل این تخریب است. درمقایسه با آن، دامداری سنتی اصیل قرار دارد که اگر با روش صحیح خود اجرا شود باعث تقویت مراتع خواهد شد. پرهیز از خرید محصولات دامی صنعتی یکی از راه‌های حفاظت از محیط‌زیست است.
سلامت افراد جامعه و اثرات آن بر محیط‌زیست
سلامتی جسمی انسان تأثیر زیادی در سلامت جامعه و محیط‌زیست او دارد. هزینه‌های سنگین و غیرقابل باوری که برای درمان بیماری‌های ناشی از تغذیه ناسالم صرف می‌شود، می‌تواند صرف بهداشت، امنیت، محیط‌زیست و سایر خدمات ضروری شود. پرهیز از خرید و مصرف محصولات‌کشاورزی آلوده به باقی‌مانده سموم و کودهای شیمیایی نقشی مهم در سلامتی افراد جامعه دارد. محصولات دامی صنعتی نیز به دلیل استفاده از هورمون‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها، علوفه آلوده به موادشیمیایی و نیز علوفه دستکاری شده ژنتیک و... برای سلامتی بشر مضر هستند. استفاده از گوشت حیوانی که در شرایط زجرآور دامداری صنعتی - مانند زندان - زندگی کرده است مفید نخواهد بود. خوشبختانه دامداری سنتی و اصیل ایرانی هنوز زنده و پویا است. پرهیز از مصرف محصولات کشاورزی دستکاری شده ژنتیک - که تحقیقات فراوانی نقش آنها را در بروز بیماری‌هایی چون سرطان نشان داده است - برای حفظ سلامتی بشر ضروری است. توان، وقت و بودجه افراد جامعه به جای درمان بیماری‌های ناشی از تغذیه ناسالم می‌بایست صرف کمک به همنوعان خود و ازجمله محیط‌زیست شود. ورزش، نشاط و تغذیه سالم راه‌هایی اساسی و ضروری برای حفظ سلامتی افراد هستند. کسی‌که به اهمیت سلامت فردی خود واقف و نسبت به آن کوشا نباشد نمی‌تواند برای محیط‌زیست نیز مفید واقع شود.
مصرف‌گرایی عامل فشار بر منابع کره‌زمین
مصرف‌گرایی - ازجمله در موادغذایی - باعث مصرف منابع کره‌زمین بیش از حد ظرفیت آن می‌شود. درگذشته ایران، تولید و مصرف محصولات کشاورزی و دامی متناسب با توان اکولوژیک هر منطقه بود. به‌عنوان مثال در دوره‌های خشکسالی میزان تولید محصولات آب دوست را کاهش می‌دادند و به همین نسبت مصرف این محصولات نیز کاهش می‌یافت. متاسفانه بشر امروز به این سنت اصیل اجداد خود بی‌توجه بوده و بی‌محابا مصرف کرده و به اسراف و دورریز موادغذایی می‌پردازد. افزایش جمعیت تنها بهانه‌ای برای این مصرف‌گرایی شده و دلیل اصلی فشار بر منابع کره‌زمین افزایش جمعیت نیست. به‌عنوان نمونه درحالی‌که طی چند دهه جمعیت ایران تنها دو برابر شده، مصرف موادغذایی بیش از دو برابر افزایش یافته که نشان از مصرف‌گرایی و اسراف گسترده دارد. بدون کنترل مصرف موادغذایی - اعم از کیفیت و کمیت این مواد - نمی‌توان نسبت به حفاظت از محیط‌زیست خوش‌بین بود. افزایش مصرف موادغذایی مستلزم مصرف آب بیشتر، زمین‌های تحت کشت افزون‌تر و افزایش دام‌ها است. بی‌شک هرگز نمی‌توان اسراف‌کاران را مدافع محیط‌زیست دانست.