| علی لطفی | روانشناس و پژوهشگر دین |
ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شد: همان‌گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده تا پرهیزگار شوید. (بقره، 183)
این آیه یکی از آیات نورانی خداوند عظیم‌الشأن است که بارها شنیده‌ایم. در این مجال قصد دارم با تکیه بر دو کلمه الصیام و تتقون با نگرشی روانشناسانه، روزه و تاثیرات آن بر جسم و روح انسان را بررسی کنم. روزه در لغت به معناي امساک و خودداري از هر چيزي است و در اصطلاح فقه، عبارت است از امساک و خودداري از موارد هشتگانه (خوردن و آشاميدن و...) از هنگام صبح تا اذان مغرب، به قصد و نيت انجام دادن فرمان خدا.
درجات و مراتب روزه و روزه‌داري (امساک) را در 3 مرتبه مي‌دانند (معراج‌السعاده، فصل‌آداب‌روزه):
1- روزه عوام که عبارت است از اين که روزها شکم و فرج خود را از مقتضاي شهوت‌هاي آنها محافظت نمايد که تنها فايده آن رفع تکليف از روزه‌دار مکلف است. نقل شده است كه شيطان آمد نزد يحياي پيغمبر- عليه‌السلام - حضرت يحيي فرمودند اينها كه به‌خود آويخته‌اي چيست؟ شيطان گفت: شهواتي است كه به‌وسيله آنها فرزندان آدم را دچار مي‌كنم، حضرت فرمود: آيا براي من هم در آن چيزي هست؟ شيطان گفت هرگاه شكم خود را سير كردي از خوراك، پس تو را باز مي‌دارم از نماز و ياد خدا، حضرت يحيي قسم ياد كرد كه شكم خود را هرگز از طعام پر نخواهم كرد.
2- روزه خواص که علاوه‌بر حفظ شکم و بدن خود از حرام و شهوت، چشم و گوش و زبان و دست و پا و ساير اعضا و جوارح خود را نيز از گناهان محافظت مي‌کند که نتيجه اين نحو روزه‌داري، رسيدن به ثواب‌هاي بي‌پايان وعده داده شده به‌روزه‌داران است.
3- روزه خاص‌الخاص که علاوه‌بر رعايت موارد گفته شده در بالا، فکر و دل خود را نيز از اشتغال به افکار پليد همچون حسد، بدگماني، تکبر و کينه و حيله و مکر و انديشه‌هاي غيرخدايي و اخلاق رذيله، بازمي‌دارد که نتيجه اين نحو روزه‌داري، علاوه‌بر رسيدن به وعده‌هاي ثواب، روگردانيدن دل (براي هميشه)، از غيرخدا خواهد بود.
* با این توصیف انسان در حوزه ماده و معنی باید امساک و کنترل داشته باشد و نتیجتا اثرات بهداشتی جسمی و معنوی در جسم و روح مترتب آن است.
1- اثر بهداشتی و درمانی- جسمی
عامل بسیاری از بیماری‌ها، زیاده‌روی در خوردن غذاهای مختلف است، چون مواد اضافی جذب‌نشده به‌صورت چربی‌های مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا به صورت چربی و قند اضافی در خون باقی می‌ماند. این مواد لجنزارهای متعفنی برای پرورش انواع میکروب‌های عفونی است و در این حال، بهترین راه برای مبارزه با این بیماری‌ها، نابود کردن این لجنزارها از طریق روزه است. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «معده، خانه تمام دردها و امساک (روزه) بالاترین داروهاست.»
روزه از ديدگاه دانشمندان
*دكتر (الكسيس كارل) در كتاب انسان موجود ناشناخته مى‌نويسد، (با روزه‌دارى، قند خون در كبد مى‌ريزد و چربى‌هايى كه در زيرپوست ذخيره شده‌اند و پروتیين‌هاى عضلات و سلول‌هاى كبدى آزاد مى‌شوند و به مصرف تغذيه مى‌رسند.
* دكتر (ژان فروموزان) روش معالجه با روزه را شست‌وشوى اعضاى بدن تعبير مى‌كند كه در آغاز روزه‌دارى، زبان باردار است، عرق بدن زياد است، دهان بدبو است و گاه آب از بينى راه مى‌افتد كه همه اينها علامت شروع شست‌وشوى كامل بدن است. پس از سه، چهار روز بو برطرف مى‌شود، اسيداوريك ادرار كاهش مى‌يابد و شخص احساس سبكى و خوشى خارق‌العاده‌اى مى‌كند. در اين حال اعضا هم استراحتى كافى دارند.
2- اثر معنایی روزه: سعدي شيرازي در دیوانش درمورد روزه می‌گوید:
اندرون از طعام خالي دار/ تا در او نور معرفت بيني
تهي از حكمتي به علت آن/ كه پُري از طعام، تابيني
سلامت انسان،
سبک زندگی، سبک اندیشه
به‌نظر مي‌رسد سلامت انسان در تمام حیطه‌ها به‌شدت متاثر از سبک زندگی اوست و از طرفی سبک زندگی و اعمال و رفتار حتی نحوه تجربه درد يا ناخوشی از فرآیندهای ذهني، رواني و سبك‌انديشه انسان نشأت مي‌گيرد؛ هرچه افراد سالم‌تر و زيباتر فكر كنند، زندگي عيني خود را گسترده‌تر، عميق‌تر و لذت‌بخش‌تر مي‌كنند. بنابراین شيوه تفكر فرد، تعيين‌کننده كيفيت زندگي او و به عبارتی سلامتی اوست. شعر معروف مولانا به خوبی این نکته را یادآوری می‌کند؛ اي برادر تو همه انديشه‌اي/ مابقي خود استخوان و ريشه‌اي. پیشتر از واژه امساک و خودداری صحبت به میان آمد که عقلا به‌واسطه کنترل خود که منبعث از سبک اندیشه ما است عملی خواهد شد.
کنترل خود، کنترل نفس
یا خودکنترلی Self-control
توانایی کنترل احساسات و رفتارها و خواسته‌ها است که انسان به‌منظور به‌دست آوردن برخی پاداش‌ها یا جلوگیری از برخی مجازات‌ها انجام می‌دهد و در روانشناسی گاهی با نام خودتنظیمی (self-regulation) نامیده شده است.
نظر محققان درباره خودکنترلی
يکي از ويژگي‌هاي خاص انسان، خودکنترلي است که درواقع نوعي مديريت بر خويشتن است. با تقويت اين ويژگي انسان مي‌تواند بر خويشتن‌خويش لگام زند و از انحرافات و اشتباهات و جرايم دوري كند. در معاشرت صحيح آن را به‌کار بندد و بدين‌ترتيب، به‌سوي کمال انساني رهنمون شود. بنا بر آموزه‌هاي ديني، کنترل نفس، گاه با ترک گناه و معصيت و گاه با انجام‌دادن واجبات ديني ميسر مي‌شود که ثمره اين كنترل، تقواست. گاه نيز مبارزه با خود در برابر ناملايمات نفساني، سختي‌ها و مشکلات زندگي است، يا در همزيستي اجتماعي صورت مي‌گيرد که نتيجه آن «كظم غيظ» است و صبر و حلم را در پي دارد. بنده آن است که در بند باشد یعنی کنترل بر او باشد اما منظور کدام کنترل است؟
کانون کنترل:
کانون يا مكان یا جایگاه کنترل يكي از مفاهيم ويژه و مهم در نظريه يادگيري اجتماعي و يكي از ويژگي‌هاي شخصيتي است که تأثير مهمي بر شیوه تفکر و رفتار افراد مي‌گذارد. شواهد پژوهشي نشان مي‌دهد، بسياري از مسائل و مشكلات انسان‌ها ناشي از کانون كنترل بوده و تحقيقات متعددي نيز وجود رابطه بين ابعاد مختلف سلامتی به‌ویژه سلامت روان و موفقیت را با کانون كنترل مشخص کرده است. پس هدف روزه، ایجاد و اعمال کنترل در ما است و این را از پایین‌ترین سطح نیازها یعنی نیازهای فیزیولوژیکی شروع می‌کند(سلسله‌مراتب نیازها) و این کنترل به‌واسطه کنترل‌درونی اتفاق می‌افتد، چنانچه در مراتب روزه‌داری عنوان شد، اولین سطح چشم‌پوشی از خوراک و شهوت‌جنسی است.
انواع مراکز کنترل:
مرکز کنترل‌درونی را چنین تعریف می‌کنند: «باور این‌که وضع فعلی من، تابع عوامل قابل‌کنترل مانند تلاش، نگرش، آماده‌بودن و... است». درمقابل مرکز کنترل‌بیرونی را به این عنوان تعریف می‌کنند: «باور این‌که وضع فعلی من، تابع عوامل متعددی بوده که همگی از کنترل من خارج هستند». لذا علی(ع) می‌فرماید: کسانی که مرکز کنترل بیرونی دارند، رویدادهای بد زندگی‌شان را ناشی از پیچیده‌بودن شرایط یا بدشانسی می‌دانند. این درحالی است که کسانی که مرکز کنترل درونی دارند، رویدادهای منفی زندگی را ناشی از کمبود توانمندی‌ها، یا کمبود تلاش خواهند دانست. گزارش شده است اشخاصي كه تحت‌تأثير کانون‌دروني كنترل هستند روي هم رفته سالم‌تر، مثمرثمرتر و هدفمندتر هستند؛ در جست‌وجوي اطلاعات برمی‌آیند و بهتر با مسائل برخورد می‌كنند درحالي كه بيروني‌ها نشانه‌هايي از بي‌حالي و رخوت را به‌نمايش مي‌گذارند (کاترین، 14: 1385) به‌علاوه، افراد داراي کانون کنترل درونی در مقایسه با افراد داراي کانون کنترل‌بیرونی براي قبول مسئولیت اعمال خود آمادگی بیشتري دارند. همچنین شواهدي در دست است که نشان می‌دهند افراد داراي کانون کنترل‌درونی ممکن است از بهداشت روانی بهتري برخوردار باشند (غفرانی‌پور و دیگران، 295: 1386) نتیجه کنترل‌درونی چه می‌شود؟ تقوی و نهایتا قرب‌الی‌الله. یعنی روزه به ما می‌گوید خودت فرمان رفتار و مسئولیت رفتار را به‌عهده بگیر و پرهیز‌ها و کنترل‌های ذهنی و جسمی به‌واسطه اختیار و اندیشه خودت باشد نه محیط و این در تمام عمر باشد نه فقط رمضان آنگاه تو خاص‌الخاصی و روزه‌دار همیشگی. دو نمونه از احادیثی که قرب الهی و ارتقای انسان را یادآور می‌شود؛ باشد که مشمول آن باشیم:
1- پيامبر- صلي‌الله‌عليه‌وآله- در ضمن توصيه‌اي به اسامه‌بن‌زيد چنين فرموده است: «عَلَيْكَ بِا الَّصوْمِ فَاِنَّهُ قُربُهُ اِلَي الله؛ بر تو باد روزه‌داري زيرا كه روزه موجب تقرب به خدا مي‌شود.»
2- رسول‌اكرم(ص) مى‌پرسد: پروردگارا، نتيجه و ثمره روزه‌گرفتن چيست؟ خداوند در پاسخ مى‌فرمايد: نتيجه روزه، رسيدن به آگاهى قلبى و حكمت است(کنترل اندیشه و اندیشه‌ورزی و مالکیت‌تفکر) و نتيجه حكمت، شناخت خداوند است و نتيجه معرفت و شناخت پروردگار، رسيدن به يقين كامل است؛ پس هرگاه بنده خدا به يقين رسيد، همه وجود و زندگى‌اش به خدا وابسته مى‌شود و زندگى‌اش اگر به سختى يا به آسانى بگذرد، در او تغييرى ايجاد نمى‌شود. (با توجه به متون بالا مشخص‌شدن سبک زندگی بر مبنای اندیشه است) وقتى كه اين بنده عاشق خدا درحال مرگ باشد، فرشتگان بر بالين او مى‌ايستند و از آب‌كوثر و شراب‌هاى‌بهشتى او را سيراب مى‌كنند تا سختى مرگش برطرف شود. سپس به او مژده‌اى بزرگ مى‌دهند و مى‌گويند: خوشا به حالت چه جايگاه نيكو و مقام عظيمى دارى! اينك به يك چشم برهم‌زدن به دربار الهى پرواز مى‌كند و به مقام لقاءالله رسيده و بين او و خداوند بلندمرتبه هيچ پرده و حجابى باقى نمى‌ماند. (نهج‌الخطابه، ص316)