وین - آرمین منتظری| «باید امیدوارم باشم». این سخنی بود که جواد ظریف از فراز بالکن هتل کوبورگ وین، خطاب به خبرنگاران مقابل هتل بر زبان آورد. ظریف که برای مصاحبه‌ای تلویزیونی به همراه خبرنگاران بی سی نیوز و معاونان خود بر بالکن حاضر شده بود با چهره‌ای خندان رو به خبرنگاران کرد و گفت: «روز زیبایی است، مگر نه؟» این نخستین دیدار رودرروی وزیر خارجه ایران با خبرنگاران در مقابل هتل کوبورگ بود اگرچه ظریف با چهره‌های بشاش با خبرنگاران روبه‌رو شد اما خبرها حاکی از کار سخت، دشوار و طاقت‌فرسای در پشت دیوارهای هتل کوبورگ بر روی متون توافق نهایی است. ظریف روز پنجشنبه برنامه کاری فشرده‌ای داشت، وزرای خارجه چین، فرانسه و آلمان روز پنجشنبه به وین آمده بودند و دیدارهای جداگانه‌ای با ظریف داشتند. فارغ از این دیدارها، وزرای خارجه ایران و آمریکا نیز روز گذشته دیدار داشتند و درخصوص مسائل مختلف گفت وگو کردند».
گفت‌وگوهایی که ظریف از آنها ابراز رضایت کرده است. ظریف از پیشرفت‌های صورت گرفته «زیادی» در روند مذاکرات خبر داده و در عین حال به وجود برخی موضوعات فنی و نگارشی اشاره و تأکید کرده است که باید درخصوص این موضوعات تصمیمات سیاسی اتخاذ شود».
محمدجواد ظریف روز جمعه در جمع خبرنگاران اظهار کرد: روز پنجشنبه گفت‌وگوهای خوبی داشتیم و در سه روز گذشته همه وزیران خارجه به وین آمدند و برخی وزیران مجددا به وین خواهند آمد. ما یک دور مسائل را مرور کردیم و پیشرفت‌های زیادی نسبت به کاری که شروع کردیم انجام شده است.
وی ادامه داد: فشار و توافق موضوعاتی نیستند که بتوان با یکدیگر جمع بست. ما از نظر اصل اراده یا ادعای وجود اراده بارها شنیده‌ایم که گفتند دنبال توافق هستند. برخی مواقع در نگارش مشکلاتی پیش می‌آید که نشان می‌دهد بیشتر در دیوان‌سالاری‌های برخی کشورها گرایش به سمت حفظ تحریم‌هاست. باید از این مشکلات هم عبور کنیم. احساس می‌کنیم اراده سیاسی کافی وجود دارد ولی هنوز این اراده سیاسی به سیستم اداری منتقل نشده است».
ظریف همچنین در گفت وگویی با سایت المانیتور درباره خطوط قرمزی که مقام معظم رهبری تعیین کرده‌اند گفت: «سخنان رهبر انقلاب تأکید بر مواضعی هستند که از روز اول ما با آنها مذاکرات را آغاز کردیم».ظریف در توضیح این مورد گفت: «نخستین روز مذاکرات، درپیامی که در توییتر رهبر انقلاب منتشر شد، عکسی از من و تیم گذاشته شد و در این پیام آمده بود: «من مذاکره‌کنندگان‌مان را قابل اعتماد، متعهد، شجاع و مومن می‌دانم.» و من در پاسخ به این نوشته با علامت لبخند نوشتم که این عکس در نطنز به همراه تیم گرفته شده است و حمایت رهبری برای تیم ما بسیار مهم است». وی درباره «جان کری» همتای آمریکایی خود هم گفت: «جان کری آدم معقولی است و او می‌داند که آمریکا باید بین توافق و تحریم‌ها یکی را انتخاب کند. توافق در صورتی به دست می‌آید و یا شکست خواهد خورد که آمریکا بخواهد تحریم‌ها را بردارد و یا آنها را حفظ کند».
دیروز اما در وین، آرامش خبری حکمفرما بود. خبری از آمد و شد وزیران خارجه نبود. مذاکرات در نشست‌های معاونان بدون از دست دادن زمان درحال انجام است. پنجشنبه شب نشست معاونین ایران و آمریکا تا ساعت 3 نیمه شب ادامه داشت. طرفین به سختی درتلاشند تا متن توافق آماده شود. دیروز خبرنگاران مستقر در مقابل هتل کوبورگ، بیشتر وقتشان را به گرفتن تحلیل‌ها و برخی از خبرهای پشت پرده گذراندند. برخی از اعضای تیم مذاکره‌کننده ایران و آمریکا نشست‌های توجیهی برای خبرنگاران داشتند و امروز مطالب این نشست‌های گهگاه بین خبرنگاران رد و بدل می‌شد.
از روز پنجشنبه که یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سفری فوری به ایران داشت، گوش و چشم خبرنگاران مستقر در وین به نتایج مذاکرات آمانو در تهران بود. به گفته منابع نزدیک به تیم هسته‌ای ایران، نتایج این نشست تأثیر بسزایی در مذاکراتی که در وین جریان دارد، خواهد گذاشت. از شواهد اینگونه برمی‌آید که آمانو سفر رضایت‌بخشی به تهران داشته است. کما این‌که روز گذشته نیز عباس عراقچی، از اعضای ارشد تیم هسته‌ای ایران سفر آمانو به تهران را خوب و موفق توصیف کرده و از آمادگی تهران برای همکاری با آژانس برای رفع سوءتفاهم‌ها در زمینه پی ام دی خبر داده است. عراقچی همچنین ابراز امیدواری کرده است که در حل موضوع پی ام دی پیشرفت‌هایی حاصل شود.
موضوع پی ام دی مسأله‌ای است که بسیاری آن را یکی ازموانع از اجرای توافق هسته‌ای می‌دانند و به نظر می‌رسد که طرفین درتلاشند این مسأله را از پیش پا بردارند. عراقچی درباره نتایج سفر آمانو به تهران گفت: گزارش‌هایی که از تهران دریافت کردیم و گزارش‌هایی که همکاران ایشان دادند نشان می‌دهد که این سفر، سفری موفق و حرکتی رو به جلو بوده است».
عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده ایران دربخش دیگری از این گفت‌وگو ملاک و مبنای دستیابی به توافق برای تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران را رعایت خطوط قرمز ترسیم شده عنوان کرد و گفت: ازنظر ما رسیدن به خواسته‌هایمان و رعایت تمام اصول و چارچوب و خطوط قرمزی است که ترسیم شده است.
آمانو هم از نتایج سفرش به تهران ابراز رضایت کرده است. او در سخنانی کوتاه درباره سفرش به تهران با اشاره به ملاقات‌هایش را حسن روحانی، رئیس‌جمهوری و علی شمخانی دبیر شورایعالی امنیت ملی، هدف از این سفر را «پیشبرد فعالیت در مورد حل‌وفصل تمام مسائل باقی مانده در رابطه با برنامه هسته‌ای ایران ازجمله شفاف‌سازی درباره ابعاد احتمالی نظامی هسته‌ای ایران» عنوان کرده و گفت: «من معتقدم که طرفین تفاهم بهتری در رابطه با پیشبرد بعضی از مسائل پیدا کرده‌اند ولی هنوز کار بیشتری نیاز است. مذاکرات من با مقامات ایرانی نیز شامل صحبت در مورد روند مذاکرات 3+3 و جمهوری اسلامی ایران در مسیر توافق نهایی و در یک چارچوب مشخص برای تأیید و رصد اقدامات آژانس در رابطه با مسائل هسته‌ای ایران بود».
این مقام ارشد نزدیک به تیم هسته‌ای ایران نیز از سفر آمانو به تهران به‌عنوان سفری بسیار مهم یاد کرده و گفته است: «من فکر می‌کنم که آمانو پاسخ‌های مثبتی از تهران دریافت خواهد کرد. چراکه ایران حقیقتا تمایل به همکاری با آژانس دارد و ما معتقدیم که آژانس نقش بسیار تعیین‌کننده در این مذاکرات بازی می‌کند».
این مقام آگاه همچنین درباره اختلافات باقی مانده نیز گفت: «ما خط قرمزهای خودمان را داریم و طرف مقابل هم خط قرمزهای خودش را دارد اما من معتقدم که می‌توان بین شکاف طرفین پل زد. کما این‌که برخی موضوعاتی که در 15 روز قبل حل نشدنی به نظر می‌رسیدند امروز تقریبا حل شده‌اند». او درخصوص دو یا سه موضوع باقی مانده که در سطح کارشناسی حل نشده‌اند نیز گفت:«این موضوعات به سطح وزرا ارجاع می‌شود و وزرا در این‌جا حضور می‌یابند که این موضوعات را حل کنند».
زمان توافق چه روزی است؟
هنوز کسی پاسخ این سوال را نمی‌داند. تنها در این‌خصوص می‌توان گمانه‌زنی‌هایی داشت. می‌توان امیدوار بود که اگر توافقی در کار باشد این توافق در اواسط هفته آینده اعلام شود. اگرچه یک عضو ارشد تیم هسته‌ای ایران گفته است که نمی‌داند توافقی در کار خواهد بود یا خیر. او گفته است: «ما روزهای خوب و بد در مذاکرات داشته‌ایم. به‌طورکلی حرکتمان خیلی رو به جلو بوده است اما هنوز به توافق نرسیده‌ایم. اگر کسی از من بپرسد که آیا توافق خواهیم کرد یا نه، جواب صادقانه من این خواهد بود که نمی‌دانم». در هر صورت و حتی با توجه به همین سخنان دو پهلو دیپلماتیک این‌جا در وین کسی از توافق نکردن سخن نمی‌گوید. حضور وزیر امورخارجه چین در وین در روز پنجشنبه می‌تواند نشانه این مهم باشد که روند کار به مرحله‌ای رسیده است که نیاز به حضور چینی‌ها هم احساس شده است.
وزیر خارجه چین قبل از ورود به هتل کوبورگ گفت: شانس زیادی برای توافق تا قبل از روز سه‌شنبه وجود دارد. او گفت که برای «مذاکراتی به وین آمده است که وارد جزییات شده است و همه طرف‌ها بر این اعتقادند که باید با هم همکاری کرد». اگر آنگونه که وزیر خارجه سخن گفته، شانس رسیدن به توافق با قبل از روز سه‌شنبه زیاد باشد قاعدتا متن توافق باید روز یکشنبه و یا نهایتا دوشنبه آماده باشد.
اگر سخنان وزیر خارجه را در کنار سخنان فابیوس قرار دهیم نیز باز هم به اهمیت روزهای یکشنبه و نهایتا دوشنبه خواهیم رسید. لوران فابیوس وزیر خارجه فرانسه عصر پنجشنبه پس از پایان مذاکراتش در وین در جمع خبرنگاران حضور یافته و با تأکید بر نظر فرانسه مبنی بر مخالفت با انرژی هسته‌ای نظامی و موافقت با انرژی هسته‌ای غیرنظامی گفت: «در بعضی نکات پیشرفت کرده‌ایم. امروز با همتایان خود مذاکره داشتم و ما توانسته‌ایم در برخی موضوعات کار را به پیش ببریم اما هنوز نکات قابل بحثی وجود دارند». وزیرخارجه فرانسه همچنین گفت که روز یکشنبه بار دیگر به وین باز خواهد گشت .
مذاکره بر روی مواضع یا منافع؟
در هر مذاکرات اصولی، مراحلی وجود دارد که طرفین مذاکره با هدف حصول به نتیجه مورد رضایت هم، باید این مراحل را یکی پس از دیگری طی کنند. توقف در هر مرحله، به منزله سکته در روند حصول به نتیجه و حتی شاید بن‌بست در مذاکرات باشد. نخستین مرحله هر مذاکره اعلام مواضع از سوی هر یک از طرفین است. طرفین تلاش می‌کنند تا با اعلام صریح و شفاف مواضع خود چارچوب‌های مدنظر خود را از مذاکرات به طرف مقابل گوشزد کنند. اما نکته مهم در این میان این است که طرفین نباید در مرحله اعلام مواضع متوقف شوند. توقف بیش از اندازه در مرحله اعلام مواضع می‌تواند مذاکرات را با بن‌بست مواجه کند. اعلام موضع اولین قدم است و البته مهم، اما مذاکره‌کنندگان باید قدم بعدی را به سمت مذاکره بر روی منافع بردارند. البته پافشاری بر مواضع هم اهمیت دارد اما این پافشاری باید معقول باشد. چه این‌که اگر پافشاری بر مواضع بیش از حد معقول باشد، مذاکره‌کنندگان را به نوعی در یک مکعب روبیکس محصور خواهد کرد و اگر هم قرار باشد در این مرحله توافقی حاصل شود، توافقی غیرمعقول خواهد بود. وقتی یکی از طرفین بیش از اندازه بر مواضع خود پافشاری می‌کند طرف مقابل را به سمت روند انتقادی و حمله به مواضع خود سوق می‌دهد و به این ترتیب دو طرف مذاکره خود را در چارچوب مواضع خود محصور می‌کنند. در چنین شرایطی دیگر کار به امتیاز دادن و امتیاز گرفتن نمی‌رسد. نتیجه چنین رویکردی انتقادهای پینگ‌پنگی طرفین مذاکره از هم و معلق شدن مذاکرات در سطحی ناقص خواهد بود.
این روندی بود که ما در دوره‌های پیشین مذاکرات هسته‌ای در دولت قبل شاهدش بودیم. به استثنای مذاکرات در آلماتی که مذاکرات مشخصا به سمت منافع طرفین پیش رفت در دیگر ادوار مذاکره، سطح مذاکرات تنها در اعلام مواضع متوقف شده بود. اما با روی کار آمدن دولت یازدهم و تصمیم نظام برای آغاز مذاکرات مبتنی بر قاعده بده و بستان و امتیاز دادن و امتیاز گرفتن مذاکرات جلوتر رفته و مذاکره بر روی منافع آغاز شد. به این ترتیب که اگر ایران بپذیرد که از یکی از منافع خود دست کشیده و آن را به نام امتیاز به طرف مقابل بدهد، در مقابل طرف مقابل نیز باید از یکی از منافع خود دست کشیده و امتیازی متقابل به ایران اعطا کند. این همان قاعده بده و بستان منطقی و منصفانه است که مقام معظم رهبری در سخنرانی خود در جمع کارگزاران نظام از آن یاد کردند. قاعده‌ای که می‌گویند درنهایت داده‌ها با ستانده‌ها باید متوازن باشند.
نکته دیگر این‌که پافشاری بیش از اندازه بر مواضع و متوقف ماندن در این مرحله، زمانی که طرفین مذاکره بیش از دو طرف بوده و متعدد باشند، مذاکرات را با یک بن‌بست کامل مواجه خواهد کرد. فرض را بر این بگیرید که در مذاکرات ایران با 6 کشور، هر کشوری بخواهد با سرسختی غیرمعقول بر مواضع خود پافشاری کند. در چنین شرایطی اصل مذاکره بی‌معنی و امید به توافق تنها یک سراب خواهد بود. چراکه منافع متفاوت را می‌توان به هم نزدیک کرد اما مواضع متفاوت را هرگز.
یکی دیگر از توجیهات منطقی لزوم مذاکره بر روی منافع و نه بر روی مواضع این است که منافع را راحت‌تر می‌توان به هم نزدیک کرد اما نزدیک کردن مواضع به هم بسیار دشوار و حتی در برخی مواقع نشدنی است. در مذاکرات می‌توان با طرح ایده‌های گوناگون و متفاوت راهی برای پل زدن میان منافع یافت و با امتیازاتی که رد و بدل می‌شود می‌توان بالانسی معقول و منصفانه را در مذاکرات ایجاد کرد اما جمع کردن مواضع در یک طرف ممکن نیست. واقعیت این است که در مذاکراتی شبیه به آنچه که امروز در وین جریان دارد، مهم این است که طرفین چه خواسته‌هایی از هم دارند، آنچه که بیشتر اهمیت دارد یافتن راهی برای تأمین این خواسته‌ها است. یافتن این راه‌ها گاهی با قرار گرفتن طرفین مذاکره در جایگاه طرف مقابل و درک شرایط او، محقق می‌شود. برای مثال اخیرا نقل قولی از وندی شرمن منتشر شده که گفته است: «آمریکا هم هرگز اجازه نمی‌دهد سایت‌های نظامی‌اش مورد بازرسی قرار گیرد». حتی برخی از رسانه‌های غربی این سخنان شرمن را نشانه‌ای مبنی بر چرخش موضع آمریکا از موضع خود مبنی بر بازرسی از سایت‌های نظامی عنوان کرده‌اند. ظاهرا آمریکا به این نتیجه رسیده است که با پافشاری بر روی موضعی که ایران آن را نمی‌پذیرد، ممکن است مذاکرات را با بن‌بست و سکته مواجه کند بنابراین با چرخش از موضع خود مسیر را برای یافتن راهی دیگر برای حل موضوع فعالیت‌های ادعایی هسته‌ای نظامی ایران در گذشته باز کرد. درنهایت با مذاکرات میان تیم ایران و آمریکا و به میان آمدن ایده‌های جدید سفر یوکیا آمانو به ایران و دریافت پیشنهادهای جدید مطرح شد تا به این ترتیب پلی میان منافع طرفین ایجاد شود. مثال دیگر بحث گنجاندن فعالیت‌های موشکی ایران در مذاکرات بود که در ماه‌های نخست مذاکره بارها و بارها از سوی غرب مطرح شد. اما این موضع هرگز وارد مذاکرات نشد چراکه طرف غربی می‌دانست در صورت گذر نکردن از این موضع اصل مذاکرات به خطر خواهد افتاد چراکه ایران هرگز درخصوص این مسأله مصالحه نخواهد کرد.
نکته دیگر حایز اهمیت در مذاکرات هسته‌ای قرار دادن خط کف خواسته‌ها از سوی طرفین است. وجود این خط کف باعث می‌شود که طرفین مذاکره از پذیرش توافق بد مصون بمانند. امروز نیز عباس عراقچی در سخنانی با خبرنگاران بر همین خط کف تأکید کرد و گفت: «اگر به این چارچوب و توافق خوب مورد نظرمان برسیم، توافق خواهیم کرد وگرنه بدون توافق برمی‌گردیم». این دقیقا پیامی است که عباس عراقچی برای طرف غربی ارسال کرده است و این خط کف ایران برای پذیرش توافق است. در نهایت به نظر می‌رسد که ایران به‌طور شفاف مواضع خود را اعلام کرده و منافع ایران نیز در این توافق به تفصیل مورد مذاکره قرار گرفته است و حال نوبت غرب است برای پذیرش یا عدم پذیرش دست به انتخاب بزند.
تحریف دلیل امضا نکردن از سوی دلواپسان
طرفین مذاکره‌کننده در وین اعلام کرده‌اند که در صورت به دست آمدن توافق چیزی امضا نخواهد شد. این مسأله موجب شده است که برخی از منتقدان تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای، و یا به اصطلاح دلواپسان، این مسأله را مطرح کنند که اگر در روز امضا تحریم‌ها لغو شد که شد و اگر نشد«هیچ تضمینی نیست که ایران امتیازات متعدد بدهد و چیزی دستش را بگیرد. این‌که اعلام شده ما روز امضا می‌خواهیم تحریم‌ها لغو شود به این دلیل است». سوال این است که کدام مقام گفته است که روز امضا باید تحریم‌ها لغو شود؟ مقام معظم رهبری در سخنانشان با کارگزاران نظام گفته‌اند که «اجراییات لغو تحریم‌ها باید با اجراییات تعهدات ایران متناظر باشد». از این منظر اگر توافق در وین به دست آید، امضایی در کار نخواهد بود. چراکه این توافق ابتدا باید به کنگره آمریکا و مجلس شورای اسلامی ارایه شود. درواقع اجرای توافق در سه مرحله انجام خواهد شد.
ابتدا صرفاً اعلام خواهد شد که طرفین به طرح جامع اقدام مشترک یا همان توافق هسته‌ای دست یافته‌اند. سپس قطعنامه جدیدی توسط شورای امنیت سازمان ملل تصویب خواهد شد که قطعنامه‌های قبلی در رابطه با تحریم‌های ایران را لغو و دستیابی به توافق جامع را تأیید خواهد کرد. سپس این توافق توسط کنگره آمریکا و مجلس شورای اسلامی ایران مورد بررسی و یا تأیید نهایی قرار خواهد گرفت. در مرحله دوم همه طرف‌ها اعلام خواهند کرد که آماده به اجرا گذاشتن طرح جامع مشترک اقدام هستند و مقدمات اجرای آن را فراهم خواهند کرد و در مرحله سوم و نهایی آغاز روند اجرای توافق جامع خواهد بود. به این معنا که ایران به یک تا دو ماه زمان برای انجام دادن اقداماتِ مورد توافق، ازجمله محدود کردن تعداد سانتریفیوژها و امثال آن، نیاز خواهد داشت. آمریکا نیز باید اقدامات لازم برای لغو تحریم‌ها را آغاز کند. بنابراین آنگونه که دلواپسان وانمود می‌کنند امضا نکردن توافق به هیچ عنوان به منزله نقص و یا بازگذاشتن دست طرف مقابل در نقض تعهداتش نیست.
رئیس دفتر رئیس‌جمهوری با ماموریت ویژه‌در وین
سفر نهاوندیان به وین با دستور مشورت‌های ویژه: روز گذشته محمد نهاوندیان، رئیس دفتر حسن روحانی رئیس‌جمهوری به وین پرواز کرد تا به تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای بپیوندد. برخی از تحلیلگران در وین بر این عقیده‌اند که حضور نهاوندیان در وین با توجه به سوابق اقتصادی خود در اتاق بازرگانی به مذاکرات درباره چگونگی رفع تحریم‌های مالی و اقتصادی ارتباط دارد.
منابع آگاه نزدیک به تیم هسته‌ای: مذاکره بر روی متن پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت در جریان است و قطعنامه شورای امنیت به فاصله چند روز بعد از اعلام توافق تصویب خواهد شد. هیچ کشوری قادر نخواهد بود به تنهایی تحریم‌ها را بازگرداند.
در عین حال محمد دریایی عضو نزدیک به تیم مذاکره کننده هسته ای هم گفته: «اگر توافقی در کار باشد، یک فکت شیت واحد از سوی همه طرف های مذاکره کننده منتشر خواهد شد تا از تفسیرهای متفاوت از متن توافق جلوگیری شود.»