آداب و رسوم ماه مبارك رمضان یكی از مباحث مهم فرهنگ مردم است كه به واسطه قدمت خود، از قداست ویژه ای برخوردار است. متأسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا به بوته فراموشی سپرده شده اند و بسیاری دیگر نیز كم رنگ تر شده‌اند و از آنجا كه این رسوم زمینه ساز همبستگی در جامعه به ویژه در میان آحاد ملل مسلمان است، اهمیت فراوانی نیز دارد.
رمضان در آینه فرهنگ خراسان‌شمالی
راسان شمالی به واسطه تنوع اقوام به گنجینه فرهنگ شهرت دارد و این تنوع موجب شده تا مراسم بی‌شماری به مناسبت‌های ملی و مذهبی توسط مردم به‌ویژه در ماه مبارک رمضان زینت‌بخش محافل عمومی و خصوصی شود.
استان خراسان‌شمالی در شمال‌شرق کشور را به دلیل همزیستی بسیاری از اقوام و مذاهب ازجمله ترک‌زبان‌ها، کرد‌ها، قوم تات، ترکمن و فارس و البته بلوچ و فارس و عرب‌ها به گنجینه‌ای از فرهنگ‌ها می‌شناسند. این تنوع قومیتی موجب شده تا مراسم متنوع و ملی و مذهبی فراوانی در این نقطه از ایران اسلامی برگزار شود.
اگرچه این رسوم در گذشته‌های نه چندان دور ویژه و مختص هر قوم و زبان بودند اما امروزه و با گسترش ارتباطات و زندگی شهری بسیاری از این رسوم به محاق رفته و تنها شماری از آنها به‌صورت ویژه باقی مانده‌اند.
درحال‌حاضر می‌توان گفت بخش اعظمی از آداب ماه رمضان در خراسان‌شمالی در بین اقوام مختلف تقریبا مشترک بوده و نسل‌های جدید اقوام گوناگون این استان، به جز انگشت‌شمار مراسم خاص، چندان تمایلی به زنده‌نگاه‌داشتن رسوم ویژه خود نبوده و بیشتر تمایل به همپوشانی فرهنگی و اجرای برنامه‌هایی مشترک دارند.
آداب پیشواز رمضان در خراسان‌شمالی
در منطقه خراسان‌شمالی از دیرباز با فرارسیدن ماه مبارک رمضان جنب‌و‌جوش‌های مردم آغاز می‌شد و مردمان پاک و بی‌آلایش خالصانه خود را آماده میهمانی خدا می‌کنند.
با نزدیک‌شدن این ماه مردم استان برای نظافت خانه و کاشانه و مسجد محل خود اقدام می‌کنند و درواقع با نظافت و خانه‌تکانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند تا بتوانند با فراغت و آسودگی خیال به انجام تکالیف دینی خویش بپردازند.
آداب ماه رمضان
در این نظافت عمومی پیر و جوان، زن و مرد برای پاکیزگی خانه، محله و مسجد و تکایای خود دخیل می‌شوند، فرش‌های خانه و مساجد را می‌تکانند و وسایل آشپزخانه مساجد را شست‌وشو می‌دهند.
پس از اتمام نظافت منازل و مساجد نوبت به نظافت شخصی می‌رسد، در گذشته نه چندان دور در شش یا هفت حمام موجود در بجنورد قدیم جای سوزن‌انداختن نبود، حمام‌هایی چون حمام سراب، حمام جاجرمی‌ها، کوثر، حمام نور، حمام رجاییان و حمام ملاک که دوشیفته می‌شدند و آتش آنها نیز لحظه‌ای خاموش نمی‌شد.
بیدارباش سحری با چاوش‌خوان‌ها
و تشت‌های مسی
در زمان‌های گذشته تشخیص زمان دقیق سحری به دلیل نبود امکانات مشکل بود بنابراین افراد از طریق حرکت ستاره‌ها زمان سحر را تشخیص می‌دادند. عشایر و کوچ‌نشینان و چوپان‌های خراسان‌شمالی چون بیشتر وقت خود را در بیابان سپری می‌کردند از این روش برای تشخیص سحری استفاده می‌کردند و در هنگام سحر نیز افراد خوش‌الحان با چاوش‌خوانی مردم منطقه را برای خوردن سحری بیدار می‌کردند.
در مناطقی که چاوش‌خوان وجود نداشت افراد با کوبیدن بر تشت‌های مسی که به اعتقاد آنان موجب ایجاد فضایی معنوی شده و آرامشی خاص به فضا می‌بخشید مردم را به عبادت‌کردن و خوردن سحری دعوت می‌کردند. در بجنورد در زمان سحری دو طبل نواخته می‌شد، طبل‌هایی آهنگین که هر کدام دارای معانی خاصی بودند.
آهنگ طبل اول بدین‌گونه بود که «قره خاتون تو پلو بیشر» یعنی پیرزن بلند شو غذا درست کن که خانم خانه را به برخاستن و آماده‌کردن بساط سحری دعوت می‌کرد و آهنگ طبل دوم می‌گفت: «قره خاتون قازانه دیشر» یعنی پیرزن دیگ غذا را پایین بیار، که درواقع به‌معنای آماده بودن سحری و موعد بیدارشدن سایر افراد خانواده بود. طبل سومی در کار نبود و موعد نواختن آن وقت اذان بود و صدای خوش موذنان بجنوردی، که با آن شروع یک روز روزه‌داری افراد را اعلام می‌کردند. در طول روز نیز هر کدام از افراد سراغ کار و بار خود می‌رفتند و لحظه‌ای از تلاش برای معاش دست نمی‌کشیدند، کشاورزان خراسان‌شمالی در مواردی که ماه مبارک رمضان با فصل تابستان قرین می‌شد در هوای بسیار گرم در مزارع خود مشغول دروی محصول بودند و در برابر گرسنگی و تشنگی طاقت‌فرسا تحمل می‌کردند.
سفره‌های رنگین جایگزین افطاری‌های ساده و سنتی
در گذشته‌های نه‌چندان دور نوع غذاها در افطار مردم خراسان‌شمالی متناسب با فصل‌های سال تغییر می‌کرد به‌گونه‌ای که در فصل بهار غذاهایی همچون «فطیر مسکه والون» که درواقع نوعی غذا شبیه به آش دندونی و متشکل از گندم و نخود سالم به همراه روغن زرد حیوانی بود، استفاده می‌کردند.
«یارمه» از دیگر غذاهای مرسوم در فصل بهار ویژه ماه مبارک رمضان بود که از گندم نیم‌دانه، گوشت قورمه، روغن زرد و ادویه‌جات تهیه می‌شد. در میان «کرمانج»ها نیز رسم بود افرادی که تازه به سن شرعی روزه‌داری می‌رسیدند در هنگام افطار از سوی بزرگ‌تر خانواده هدیه و چشم‌روشنی دریافت می‌کردند، افرادی هم که به سن روزه‌داری نرسیده اما به دلیل علاقه به این فریضه الهی روزه می‌گرفتند نیز از سوی بزرگ‌ترهای فامیل جایزه دریافت می‌کردند.
دادن افطاری توسط بزرگ‌ترهای فامیل و دعوت از کوچک‌ترها از دیگر رسوم رایج در میان مردم این منطقه بود و پخت حلیم در ایام ماه رمضان در قهوه‌خانه و کافه‌ها و توزیع آن و پخت زولبیا‌و‌بامیه و پشمک توسط قنادی‌ها از دیگر غذاها و شیرینی‌های ویژه این ایام بود که هنوز نیز رواج دارد.
صله‌ارحام رمضانی
دیدوبازدید و سرکشی از یکدیگر و عیادت از مریض ازجمله کارهایی است که مردم خراسان‌شمالی بعد از افطار انجام می‌دهند. کمک به محرومان و بردن افطاری برای آنها در طول ماه مبارک رمضان و به‌ویژه در شب‌های احیا از دیگر آیین‌های مرسوم بین مردم است. برپایی مراسم نقالی در قهوه‌خانه‌ها و خواندن شاهنامه، اسکندرنامه و مختارنامه و بازی‌هایی چون گل‌بازی، پادشاه و وزیر در حد فاصل افطار تا سحر از برنامه‌های جانبی ویژه این ایام است.
در مراسم بزرگداشت شب‌های قدر مردم استان از قاریان قرآن، بزرگان و ریش‌سفیدان محل، اقوام و خویشان و افراد نیازمند دعوت می‌کنند تا در مراسم احیاداری آنها شرکت کنند و بعد از افطار به خواندن قرآن، برگزاری مجلس روضه، دعا و نیایش ادامه می‌دهند و این مراسم تا اذان صبح ادامه دارد. یکی از رسومی که در شب‌های قدر انجام می‌شود شب‌زنده‌داری با قرائت قرآن، خواندن دعاهای جوشن کبیر و سایر ادعیه و قرآن به سر گرفتن است.
آداب عید فطر
مردم خراسان‌شمالی روز عید فطر، زکات فطریه را قبل از برآمدن خورشید به متولیان تقسیم و توزیع آن یا به خانواده‌های نیازمند می‌رسانند و همچنین با شرکت در نماز عید فطر به سبب بهره‌مندی از نعمت روزه و توفیق در برگزاری مجالس و محافل مذهبی خدا را شکر می‌کنند. در هنگام عید فطر افراد در محیطی باز، هموار و خوش منظر به نام خرمنگاه دور هم جمع شده و پس از جمع‌آوری فطره نماز عید فطر را به‌جا می‌آورند.
آداب ویژه ماه مبارک رمضان در استان خراسان‌رضوی
در ماه رمضان مردم
يكپارچه براى انجام تكاليف شرعى آماده مىشوند و در جهت بجاآوردن اين وظايف هر جمعيت و هر گروهى با آداب و تشريفات خاص خود مراسم رمضان را برگزار مىكنند.
در خراسان نيز چند روز قبل از ماه رمضان مردم به نظافت و پاكسازى خانهها و مساجد و حسينيهها مىپردازند. همچنين مردم مايحتاج ماه مبارك رمضان را قبل از فرا رسيدن اين ماه تهيه مىكنند.
يكى از رسوم پسنديده در ماه مبارك رمضان آشتى و ايجاد الفت بين افرادى است كه به سببى از يكديگر كدورتى به دل دارند. عقيده بر اين است كه اگر كسى روزه بگيرد درحالى كه از بستگان يا برادر دينى خود كدورتى به دل داشته باشد روزهاش مورد قبول درگاه خداوند نيست.
در اكثر نقاط ايران روز آخر ماه شعبان را روز «كلوخ‌اندازان» مىگويند. در اين روز ضمن اينكه مردم دور هم جمع مىشوند و به شادى و شادمانى مىپردازند خود را براى ماه رمضان آماده مىكنند. روز كلوخ‌اندازان بعضي‌ها در خانه بزرگ خانواده جمع مىشوند و بسيارى از مردم در صورت مناسب بودن هوا به باغها و گردشگاههاى اطراف شهر و آبادي‌شان مىروند. در مشهد نيز مردم روز كلوخ‌اندازان به بيرون از شهر مىروند و آن روز را به شادى سپرى مىكنند. قابل‌توجه اينكه عدهاى از مردم يك روز و بعضى دو تا سه روز قبل از ماه رمضان، روزه پيشوازى مىگيرند.
در گذشته مردم ماه مبارك رمضان را با رؤيت هلال ماه آغاز مىكردند به اين صورت كه مردم غروب روز آخر ماه شعبان به بالاى منارهها، گلدستهها و پشت‌بام‌ها مىرفتند و با نگاه دقيق در آسمان به جست‌وجوى ماه مىپرداختند و در صورت مشاهده ماه اعمال مخصوص ماه رمضان را به‌جا مىآوردند. امروزه نيز علاوه بر اين كار، با استماع از صدا و سيما و شنيدن حكم مراجع جامعالشرايط، رمضان را آغاز مىكنند. در مشهد عقيده دارند وقتى هلال ماه رمضان را ديدند بايد به شمشير نگاه كنند. اگر شمشير نباشد به سبزه، گل، آب يا به چراغ نگاه مىكنند.
در قديمالايام براى بيدار شدن در سحرهاى ماه رمضان و تشخيص وقت دقيق سحر از وسايل و روش‌هاى گوناگونى از جمله: ستارگان، بانگ خروس، صداى نقاره، طبل و شيپور، بوق حمام، توپ دركردن و جاركشيدن استفاده مىكردند. اما امروزه زنگ ساعت متداولترين وسيلهاى است كه از آن براى بيدار شدن در سحر استفاده مىكنند. غير از اين مورد كوبيدن ديوار همسايه و يا به‌صدادرآوردن زنگ در يا تلفن و نيز صداى مناجات، از گلدستههاى مساجد از ديگر روش‌هاى بيدار شدن در سحر مىباشد.
نحوه بجاآوردن اعمال سحر و خوردن سحرى در شهرها و روستاهاى مختلف تفاوت‌هايى دارد. اما آنچه بيشتر معمول است به اين‌صورت است كه ساعتى به سحر مانده اهل خانه بيدار مىشوند و وضو مىگيرند و مشغول خواندن دعاى سحر و قرآن مىشوند. بعد از ختم دعا و قرآن نيت کرده و خوردن سحرى را آغاز مىكنند.
بعد از كسب و كار روزانه، روزهداران براى اداى نماز مغرب و عشاء يا به مسجد مىروند و يا در خانه نماز بجا مىآورند و نزد خانواده خويش افطار مىكنند. آنهايى كه در مسجد با جماعت نماز مىخوانند اغلب در همان مسجد بين دو نماز روزه خود را باز مىكنند. به اين صورت كه هر شب از طرف كسانى كه نذر دارند خرما، زولبيا، باميه، شيرينى يا حلوا بين نمازگزاران تقسيم مىشود.
غذاهاى افطار اغلب ساده و سبك است و روزهداران از خوردن غذاهاى سنگين پرهيز مىكنند. يكى از رسوم پسنديده در ماه مبارك رمضان افطارى‌دادن است و آنهايى كه استطاعت مالى دارند چند روز از ماه رمضان را افطارى مىدهند. در ماه مبارك رمضان در اغلب مساجد و تكايا و بسيارى از خانهها ختم قرآن برگزار مىشود و مردها و زن‌ها جداگانه در مجالس ختم قرآن شركت مىكنند.
شب‌هاى ماه رمضان واقعا شب‌هاى عبادت و نيايش است. انسان احساس مىكند كه جز توسل به درگاه الهى و ستايش ذات پروردگار راه ديگرى ندارد و آن علاقه و كشش قلبى و عواطف انسانى و روحانى ايجاب مىكند كه انسان به‌سوى مجالس مذهبى و زيارت حضرت رضا عليهالسلام و استفاده از مجالس و محافل مذهبى رهسپار شود و از بركات و فضايل و روحانيت اين مجالس بهرهمند شود. در اين مجالس كه يك ساعت بعد از افطار تا نيمه‌شب برگزار مىشود ابتدا دو ساعت مراسم تلاوت قرآن مجيد و تفسير آن است و سپس مراسم روضهخوانى، وعظ و خطابه توسط وعاظ درباره زندگانى ائمه اطهار و درباره مسائل مذهبى برگزار مىشود و از مستمعين و حضار و مدعوين با چاى، ميوه، زولبياوباميه پذيرايى مىشود. حدود نيمه‌شب مجلس تمام مىشود.
ايام شهادت حضرت على عليهالسلام مصادف با روزهاى نوزدهم، بيستم و بيستويكم ماه مبارك رمضان است. در اين ايام مسلمانان و دوستداران مولاى متقيان در ماتم و حزن و اندوه فرو مىروند و همه جا يكپارچه سياهپوش مىشود. كسب و كار و بازار يكسره تعطيل، و تعزيه و عزادارى در همه جا برپا مىگردد. اين ايام با شب‌هاى قدر مصادف است و شيعيان شب هنگام تا سحر به دعا و نيايش پروردگار مشغول هستند و در تمام مساجد و تكايا در سوگ امام، نوحهخوانى و سينهزنى بر پاست.
در مشهد روزهاى نوزدهم و بيستويكم هيات‌هاى مذهبى درحال سينه و زنجيرزدن به حرم مطهر حضرت رضا عليهالسلام مشرف مىشوند و پس از عزادارى در حرم به حسينيهها و تكيههاى خود برمىگردند. در ديگر شهرهاى استان خراسان نيز دستههاى سينهزنى و زنجيرزنى در خيابان‌ها راه افتاده و به عزادارى مىپردازند.
شب‌هاى نوزدهم، بيستويكم و بيست‌وسوم ماه مبارك رمضان؛ شب‌هاى احيا شيعيان تا سحر به عبادت و خواندن قرآن و دعا مشغول مىشوند. بسيارى از مردم در مساجد و برخى هم در خانه اعمال و مراسم احيا را بجا مىآورند.
روز بيست‌وهفتم ماه رمضان را كه مصادف با كشته‌شدن ابن‌ملجم است، مردم جشن مىگيرند و شادى مىكنند. در اين شب بازار انواع خوراكي‌ها ازجمله كلهپاچه رونق بسيار دارد.
رمضانی‌خوانی رسم کهن خراسان جنوبی در رمضان
یکی از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند، خواندن «رمضانی» است. ماه رمضان در خراسان جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که البته درحال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است.
از گذشته‌های نه‌چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی روزه‌داری را آغاز می‌کنند. با آغاز نخستین روز رمضان در وضع زندگی مردم تغییراتی حاصل می‌شود چراکه مردم بیشتر از هر کاری به عبادت پرداخته و مساجد رونق مضاعف می‌یابند.
در گویش بیرجندی کلمه رمضان «رمزا» تلفظ شده و 11 ماه دیگر سال «سالگان» گفته می‌شود و با این نامگذاری «رمضان» را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند.
آداب و رسوم رمضان
مراسم رمضانی‌خوانی نوعی خبررسانی برای ماه رمضان است. شوخوانی آوایی برای تدارک سحری در خراسان‌جنوبی است. مناجات و شب‌خوانی «شوخانی» از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه‌شب 3 نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل، مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می‌بینند. این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
افطاری‌دادن
مجالس پررونق افطاری به‌ویژه دعوت افراد مسکین، فامیل و همسایگان دور و نزدیک از نمودهای بارز احیای سنت زیبای «صله‌رحم» در ماه مبارک رمضان در این شهرستان است. در این ماه زنان و دختران خانواده نیز برای پختن شیرینی‌های محلی و آماده‌کردن مواد غذایی ماه رمضان به منزل یکدیگر می‌روند. جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.
یکی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند، خواندن «رمضانی» است. این مراسم به این‌گونه است که در شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان در دسته‌های 4 تا 6 نفری به راه افتاده و به در خانه‌های همسایه به‌ویژه سرشناسان و توانگران می‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند. آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضانی» با لهجه بیرجندی از صاحب‌خانه طلب انعام می‌کنند. رمضانی‌خوانی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می‌شود، آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌کند. خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و رباعی‌هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) از دیگر اشعار خوانده شده در مراسم «رمضانی‌خوانی» است. گروه مزبور با خواندن اشعاری مبنی‌بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند. مراسم رمضان‌خوانی در بیرجند و برخی روستاهای استان ازجمله سیوجان انجام می‌شود.
مراسم رمضانی‌خوانی نوعی خبررسانی برای ماه رمضان است و این مراسم به‌عنوان آداب و رسوم و برای جمع‌آوری نذورات مردم و همچنین ایجاد شور و نشاط از زمان‌های قدیم در استان مرسوم بوده است.
افطار بر سر مزار درگذشتگان از دیگر رسوم مردم خراسان‌جنوبی است
سرزدن به مزار رحلت‌کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان ازدست‌رفته خود روزه را افطار می‌کنند.
آداب بیست‌وهفتم
مراسم ملاقه‌زنی یا کفچلزی ازجمله دیگر مراسمات است که ویژه بانوان بوده و به روایتی نوعی شادی به‌خاطر کشته‌شدن ابن‌ملجم مرادی در روز 27ماه مبارک رمضان است.
در این مراسم خانم‌ها صورت خود را می‌پوشانند و سپس با یک ملاقه به در حیاط مردم می‌زنند و می‌گویند «بیست‌و‌هفتمو هستم» آنها همچنین به همراه خود یک سینی، شانه، سرمه‌دان و آینه نیز داشتند، وقتی صاحب‌خانه بیرون می‌آمد به بی‌بی هفتمو مقداری پول می‌داد و او با این پول برای خود پارچه می‌خرید و این پارچه تا قبل از 27 رمضان باید دوخته و به تن می‌شد چراکه این اقدام در حقیقت نوعی شادی به همراه داشت.