یکی از ویژگیهای بارز مردم ایرانزمین پایبندی و توجه به برگزاری آیینها و آداب و رسوم خاص هر منطقه است. هر چند گاه عناصر فرهنگ ایرانی فراتر از مرزهای شهری، استانی و ملی است. در این میان ماهرمضان در برخی استانها و شهرها همراه با آدابی است که خانوادههای ایرانی طی سالیان طولانی آن آداب و رسوم را حفظ کردهاند. آشنایی با این فرهنگ بومی میتواند گامموثری در ایجاد سبک زندگی مطابق با آموزههای ملی، بومی و مذهبی داشته باشد. رمضان از سالهای دور تاکنون، در فرهنگ مردم از جایگاهی ممتاز برخوردار بوده و همواره آیینهای ویژهای در ارتباط با این ماه، در میان مردم کشورهای اسلامی به اجرا درآمده است. آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است که به واسطه قدمت خود، از قداست ویژهای برخوردار است. متاسفانه در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنتهای زیبا به بوته فراموشی سپرده شده و بسیاری دیگر نیز کمرنگتر شدهاند و از آنجا که این رسوم زمینهساز همبستگی در جامعه بهویژه در میان آحاد خانوادههاست، اهمیت فراوانی نیز دارد.
آداب و رسوم ماهرمضان
در مناطق ترکمننشین
ماه مبارک رمضان در میان ترکمنها از جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه ترکمنها، از مرد و زن تا پیر و جوان و نوجوانان، با شوروشوقی عجیب، غیر از برجایآوردن فرایض، در تمامی مراسمی که ویژه این ماه برگزار میشود، شرکت میکنند.
برای پیبردن به جایگاه والای این ماه در بین ترکمنها، به بیتی از شاعر بزرگ و بنیانگذار ادبیات ترکمن یعنی مختومقلی فراغی اشاره میکنیم. این سخنور بزرگ ترکمن در یکی از شعرهای خود درباره جایگاه والای این ماه مبارک چنین نوشته است:
ییل نگ دؤرت پاصلیندا، اون ایکی آیدا
رمضان دیرلر آیینگ یاغشی سین
ترجمه:
از بین چهار فصل سال و دوازده ماه
رمضان میآید و آن بهترین ماه است
باورها و سنتهای استقبال از ماه رمضان
ترکمنها حداقل یکهفته قبل از حلول ماه مبارک رمضان، مقدمات ورود به این ماه پر فیض را فراهم میکنند؛ زنان بیشتر از روزهای معمول به نظافت خانه و حیاط منزل میپردازند و مردان نیز خواربار و ملزومات موردنیاز این ماه را خریداری میکنند. در بسیاری از مناطق ترکمننشین، رسم است که زنان و دختران ترکمن آخرین جمعه قبل از حلول ماه رمضان، به شکل دستهجمعی مسجد محل خود را نظافت میکنند. برخی خانوادهها نیز سجادههایی از جنس قالیچه و نمد را که به آن «نمازلیق» میگویند، به مسجد محل خود اهدا میکنند.
رویت هلال ماه رمضان (آی گؤرمک) نیز درمیان ترکمنها با هیجان خاصی همراه است. ترکمنها عقیده دارند هرکس زودتر از بقیه هلال ماه را ببیند، ثواب بیشتری میبرد و حتی باعث افزایش بینایی میشود. به همین خاطر پیر و جوان سعی میکنند برای دیدن هلال ماه- که علامت حلول ماه مبارک است- به بالای ارتفاعات و پشتبامها بروند تا زودتر از دیگران ببینند. عصر شبهای آخر ماه شعبان، نگاه غالب مردم ترکمن به سمت مغرب آسمان است تا شاید هلال ماه را رؤیت کنند.
یکی دیگر از سنتهای حسنه ترکمنها پیش از آغاز این ماه مبارک، مراسم آشتیکنان است. به این ترتیب که ریشسفیدان هر محله- که به آنها «یاشاولی» میگویند- بنا به ابتکار خود، آنها را که در آن محله با هم کدورتی دارند، بدون اطلاع از همدیگر برای صرف چای به خانهشان دعوت کنند و آشتی میدهند.
برپایی نماز تراویح و ختم قرآن
در طول ماه مبارک رمضان، مساجد ترکمنها پرازدحام است و حالوهوایی دیگر دارد. اگر در شبهای ماه مبارک رمضان در مناطق ترکمننشین باشی و از گلدستههای مساجد صدای اذان برای برپایی نماز عشاء را بشنوی، پیر و جوان و حتی کودکان را خواهی دید که با عرقچینهای سفیدی که بر سر دارند، به سمت مساجد میروند. در شبهای ماه مبارک رمضان، جمعیت عظیمی که اکثر آنها را جوانان و نوجوانان و حتی کودکان تشکیل میدهند، برای برپایی نماز عشا و نماز «تراویح» که پس از آن به جماعت میخوانند، به مساجد میآیند. در بیشتر مساجد، بهخاطر کثرت نمازگزاران و کافی نبودن فضای صحن، نمازگزاران در حیاط و حتی بیرون از حیاط مساجد، نماز را برجای میآورند.
«تراویح» نمازی 20 رکعتی است که درقالب 10 نماز دو رکعتی، پس از اقامه نماز عشا به جماعت خوانده میشود؛ به این شکل که امام جماعت پس از خواندن حمد در هر رکعت، یک سوره از سورههای کوتاه قرآن مجید را در این نماز قرائت میکند. نماز تراویح در تمامی مساجد منطقه ترکمننشین برپاست اما در برخی مساجد نیز «نماز ختم» برپا میشود. به این ترتیب که در طول یک هفته، هر شب نمازگزاران در قالب همان نماز تراویح، به نماز میایستند و امام جماعت در هر رکعت از نمازهای دو رکعتی، بهجای قرائت سورههای کوتاه پس از حمد، از نخستین سوره ابتدای قرآن آغاز میکند و در هر رکعت بخشی از قرآن را از حفظ میخواند و در رکعتهای بعدی ادامه آن را میخواند و به این ترتیب در طول یک هفته، قرآن را به جماعت و درقالب نماز تراویح، ختم میکنند. هر چند این نمازهای 20رکعتی (که درقالب نمازهای دو رکعتی برپا میشود) هر شب دو الی سه ساعت به طول میانجامد، اما ترکمنها شرکت در آنها را از مستحبات مؤکد میدانند و گاه قبولی طاعات خود در این ماه را منوط به شرکت در آن نمازها میدانند.
مراسم افطار (آغیز آچار)
روزهای ماه مبارک، شادی و نشاط را میهمان چهرهها میکند. هر روز قبل از اذان مغرب، کودکان هر محله در محل ورودی به مسجد محل خود تجمع میکنند و منتظر اعلام فرا رسیدن وقت افطار میشوند و به محض اینکه موذن مسجد آن را اعلام میکند، به سوی منازل خود رفته و با صدای بلند فرارسیدن زمان افطار را به اطلاع دیگران میرسانند.
در بین ترکمنها رسم بر این است که هر روز هرکدام از خانههای یک محله، غذایی درست میکنند و آن را به مسجد محله خود میفرستند تا نمازگزاران با آن افطار کنند.
شب قدر (قدر گیجهسی)
آیینها و باورهای مربوط به آن
هرچند شب قدر دقیقا مشخص نشده است، ولی در بین ترکمنها از قدیمالایام و با استناد به شواهدی که فقهای ترکمن بیان میکنند، این مراسم در شب بیستوهفتم ماه مبارک رمضان برگزار میشود. ترکمنها معتقدند که در این شب دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر میشوند و هرکس با آنها برخورد کند، خوشبخت میشود.
در این شب هر خانواده سفره مخصوصی پهن کرده و بر آن آجیل، میوه، شیرینی و نوعی شیرینی خانگی به نام «بیشمه» و آرد برنج بهنام «قاوورداق» و سمبوسهای گوشتی به نام «بؤرک» میگذارند. در روستاهای ترکمننشین، جوانان در گروههای مختلف، هرکدام مبلغی پول هزینه میکنند و با آن آجیل و میوه و شیرینی میخرند و در خانهای گردهم میآیند و ضمن خوردن و آشامیدن، به دعا و نیایش میپردازند و نماز شب قدر را برپا میدارند. در این شب، بین این گروهها حتی تعریف افسانه و حکایتهای قدیمی و پرسیدن چیستانها از همدیگر نیز مرسوم است. همچنین رسم بر این است که هیچکدام از افراد گروه نباید تا اذان صبح بخوابند و اگر کسی بخوابد، دیگر اعضای گروه، برای مطایبه با وی، با نخ و سوزن، او را به نمد یا زیراندازی که فرد روی آن خوابیده، میدوزند یا با انگشت، سیاهی دیگ را روی صورت وی میکشند، لابد به این معنا که روسیاه شده و نتوانسته آن شب عزیز را تا بامداد، بیدار بماند. این مراسم شبنشینی تا اذان صبح ادامه مییابد و اعضای گروه، پس از خوردن سحری، برای روز بعد نیت روزه میکنند.
در این شب همچنین برخی از دختران جوان، به شکل دستهجمعی در فضای باز، گردهم مینشینند و تصنیفی بهنام «لاله» را بهصورت گروهی و با صدای بلند در دل شب میخوانند. نواختن «قوپوز» (نوعی آلت موسیقی کوچک که به آن زنبورک هم میگویند) توسط دختران نیز از دیگر مرسومات این شب است. یکی دیگر از رسومات این شب، آن است که از طرف خانواده داماد برای نوعروس یا دختری که تازه نامزدشده، هدیهای برده میشود.
آیین «یا رمضان»
«یا رمضان» درحقیقت شعرها و واگویههایی است که به مناسبت ماه مبارک رمضان از سوی گروههای خودجوش از جوانان به زبان ترکمنی خوانده میشود و آیینی نمایشی است. این مراسم بین ترکمنها برگزار میشود. «یا رمضان» را از این لحاظ که خاستگاه مردمی دارد و سینهبهسینه از نسلهای گذشته به نسل امروزین ترکمنها رسیده، بایستی در ردیف ادبیات شفاهی که با ماه رمضان ارتباط مستقیم دارد، قرار دهیم. ساکنان مناطق ترکمننشین که به اجرای این مراسم سنتی دیرینه واقف هستند، همه ساله در این شب به انتظار رسیدن این گروهها مینشینند تا پس از شنیدن اشعاری در وصف رسول اکرم(ص)، برکات ماه مبارک رمضان و دعا برای اهل خانه، هدایایی به آنان تقدیم کنند.
ترکمنها بر این عقیدهاند که این مراسم باعث افزایش برکت در منزل و اعطای سلامتی اعضای خانواده میشود و بنا به اعتقاد ترکمنها، برپایی آن به این معناست که خانوادهها بر تداوم امساک در مابقی ایام ماه مبارک رمضان همت گمارند. این آیین در بین ترکمنها در شب چهاردهم ماه مبارک رمضان به این صورت انجام میگیرد که پس از اقامه نماز عشا و تراویح، دستههایی در بیرون مسجد هر محله تشکیل میشود و این دستهها از بین خود یک سرخوان و یک صندوقدار- که به آن اصطلاحا «اشک» (الاغ) میگویند- انتخاب میکنند.
سرخوان را اغلب اعضای دسته انتخاب میکنند و معمولا فردی انتخاب میشود که چهره موجهی نسبت به بقیه داشته و از صدای رسا و زیبایی نیز برخوردار باشد. در برخی مناطق، طلاب حوزههای علمیه برای این انتخاب ارجحیت داده میشوند.
همچنانکه در بالا ذکر شد، «یا رمضان» درحقیقت واگویههای عامیانهای است که به مناسبت ماه مبارک رمضان از سوی گروههای مذکور به زبان ترکمنی خوانده میشوند. به این ترتیب که جوانان، نوجوانان و کودکان ترکمن دستههایی را تشکیل میدهند و به درِ خانههای ترکمن رفته و مقابل آن تجمع میکنند و سرخوان شروع به خواندن ابیاتی که غالبا درباره فضیلت ماه مبارک رمضان و دعا و نیایش درباره اهل آن خانه است، میکند. پس از پایان قرائت هر بند از آن اشعار توسط سرخوان، دیگر اعضای گروه یک صدا «آللاو» (که بهنظر میرسد مخفف عبارت «الله هو» باشد) میگویند.
با عنایت به معانی ابیاتی که از سوی سرخوان بیان میشود و آن درباره فضیلت ماه مبارک رمضان و جملات دعایی درباره اهل آن خانه است میتوان این گونه استنباط کرد که عبارت «آللاو» یا «یارمضان» که از سوی دیگر اعضای دسته در پایان هر بند به صورت همصدا بیان میشود، نوعی تأکید یا به عبارت دیگر تأیید (و به تعبیری تکبیر) سخنانی است که سرخوان به نمایندگی از سوی آنها قرائت میکند. اما در بین ترکمنها، این مراسم در پانزدهمین روز از ماه مبارک رمضان برگزار میشود و مراسم «یا رمضان» را بهمعنای «یاری رمضان» (نیمه ماه رمضان) میدانند و بر این باورند که دستهها به مقابل درِ خانهها میروند و با خواندن فضیلتهای این ماه و اعلام اینکه نیمی از ماه مبارک سپری شده، مردم را تشویق به ادامه امساک و روزهداری میکنند.
پس از پایانیافتن مراسم، صاحبخانه انعامی به نماینده آن دسته میدهد. شکل انعام متفاوت است و بستگی به وضع مالی آن خانه دارد اما غالبا پول نقد، آرد، شیرینی، شکر و امثال آن است. بهنظر نگارنده، گرفتن انعام از سوی هر خانه که در ابیات سرخوان از آن بهنام «یا رمضان زکاتی» (زکات یا رمضان) یاد میشود شاید با واجب بودن پرداخت زکات فطر (فطریه) برای هر خانواده بیربط نباشد. به عبارت دیگر، خانوادهها با دادن انعام به دستهها، به نوعی فطریه را نیز پرداخت میکنند تا اگر به هر شکلی نتوانند در پایان ماه مبارک آن را پرداخت کنند، به لحاظ شرعی مشکلی نداشته باشند. البته همچنانکه متذکر شدیم، این نظر و برداشت نگارنده است و جنبه فقهی ندارد و علمای دین شاید نظری دیگر درباره این موضوع داشته باشند.
در پایان این مراسم که معمولا تا پاسی از شب به طول میکشد، افراد گروه نذورات جمعآوری شده را بین خود یا مستمندان تقسیم میکنند.
همچنانکه در بالا ذکر شد، شکل اجرا دربین تمامی مناطق ترکمننشین یکسان است. مفهوم ابیاتی که از سوی سرخوان قرائت میشود نیز یکسان است اما آن ابیات در هر منطقه با هم متفاوت است.
آیینها و رسومات روزهای پایانی
ماه مبارک رمضان
در شبهای آخر ماه مبارک در مساجد ترکمنها آوای حزنانگیز «الوداع و الفراق یا شهر رمضان» طنین میاندازد و روزهداران ترکمن، محزون از ایام رو به پایان ماه میهمانی خدا، دست به دعا و نیایش برای قبولی طاعات و عبادات برمیدارند. علمای ترکمن بر این عقیدهاند که براساس حدیثی از رسول اکرم(ص) هرکس با آغاز ماه مبارک رمضان خوشحال و با اتمام آن محزون و غمگین شود، بهشت بر او واجب میشود و براساس این باور است که در شبهای پایانی ماه مبارک رمضان ندای غمانگیز وداع با این ماه عزیز سرداده میشود.
عید فطر (اورازا بایرامی)
آخرین مراسم ماه مبارک رمضان در میان ترکمنها مراسم عیدفطر است که بهعنوان یکی از اعیاد بزرگ جشن گرفته میشود. صبح اول وقت روز عید، مردها، جوانان و نوجوانان ترکمن با پوشیدن بهترین لباس، سواره و پیاده به سمت عیدگاه میروند تا ضمن گوش سپردن به مواعظ روحانیها و بهرهمندی از ارشادات دینی، نماز عیدفطر را برجای بیاورند. آنها ترجیحا پیش از برگزاری نماز، فطریه خود و خانواده را نیز به مستمندان میرسانند یا نیت میکنند که به فلان فرد یا خانواده برسانند. پس از پایانیافتن نماز، به صف های جلو می آیند تا ضمن دست دادن به امام جماعت و دیگر روحانیها، عید را به آنها تبریک بگویند. در این مواقع، صفی طولانی ایجاد میشود و همگی صبر میکنند تا نوبت به آنها برسد. چون ترکمنها عقیده دارند که دست دادن به روحانیها در عیدگاه، باعث قبولی بیشتر طاعات آن ماه میشود. پس از آن، همگی به خانههای خود بازمیگردند و آماده میشوند تا دید و بازدید عید را انجام داده و به خانههای همسایگان و آشنایان بروند.
آن روز هر خانواده ترکمن سفرهای رنگین پهن میکند و آن را تا آخر شب جمع نمیکند. در این روز بزرگترها به بچهها عیدی میدهند.
رمضان و آداب و رسوم شهرهای فارس
چنگال لوره و حلوا بکری
غذای خاص رمضان
«چنگال لوره» غذای مخصوص افطار در استهبان فارس است. برای تهیه این غذا از زیره سبز، مغز بادام کوهی، پوست نارنج و لور (کشک تازه) استفاده میکنند.
از دیگر غذاهای این ماه در استهبان «حلوای بکری» است که از آرد برنج تهیه میشود. در این شهر در ماه مبارک رمضان نانسنتی یا نانخشک، نانجو یا گرده، نانلمو، نان الم، نان سوله ذرت، نان سپل ذرت و نان شیرین پخته میشود.
در استهبان اگر شب احیا مصادف با فصل زمستان باشد از انجیرستانهای وقف مسجد مقداری انجیر آورده و در آب خیس میکنند و بین افرادی که در احیا شرکت کردهاند قسمت میکنند و اگر مصادف با فصل زمستان باشد با برف و شیره انگور که آن هم محصول باغهای وقفی است از شبزندهداران پذیرایی میکنند.
نان خشک و گل آبشن
جهرم نیز از شهرهای فارس است که آداب خاصی در ماه رمضان دارد، سر سفره افطاری مردم جهرم فارس میتوان نان روغنی، نان فطیر خانگی و نان بازاری را مشاهده کرد. خرما، پنیر، مربا و حلوا هم از دیگر خوراکیهای هنگام افطار آنهاست. جهرمیها شب دهم ماه عدسپلو میخورند و روز هفدهم را با کلهپاچه افطار
میکنند.شب نوزدهم را هم با نان خشک و گل آبشن افطار میکنند و معتقدند که این غذا افطار حضرت فاطمه(س) بوده است.
نان های رمضان
مردم کازرون نیز در ماه مبارک رمضان آداب خاصی دارند، نانهای خانگی کازرون هم در این ماه شامل نان تنک، نان مشتک، نان جلتی، گرده ماه رجبی، نان شل شلکاد است.
دیگر غذاهای ماه مبارک رمضان در کازرون اشکنه است که آن انواع مختلفی دارد، اوگوشت مرغ هم از غذاهای مخصوص این ماه در کازرون است که داخل شکم مرغ را با سر و دل و جگر مرغ و برنج، لیموعمانی، و ادویه و پیاز و نخود و لپه پر میکنند و در آن را میدوزند.
این غذا با انواع پرندههای حلال گوشت دیگر هم تهیه میشود. رنگینک هم از خوراکیهای معروف سفره افطار در کازرون است که طرفداران زیادی هم دارد. برای تهیه آن هسته خرما را درآورده یک قطعه گردو جایگزین آن میکنند و مخلوط آرد و روغن بوداده رقیق را روی خرماها میریزند، مقداری دارچین و خاک قند هم روی آن میپاشند و میگذارند تا سرد شود.
نان تپ تپی و شل شلو
آدابورسوم مردم جنوب فارس ازجمله شهرستانهای لار و خنج، گراش، لامرد و مهر در ماه مبارک رمضان دیدنی و شنیدنی است. بسیاری از مردم مدتها قبل از ماه مبارک رمضان روزه میگیرند و به پیشواز این ماه مبارک میروند. این روزه در ایام خاصی در ماههای رجب و شعبان گرفته میشود.
در استقبال از ماه مبارک رمضان در بین لارستانیها میتوان به نظافت خانه و کاشانه و اماکن مقدس و مساجد اشاره کرد. زنان و دختران با تهیه انواع حلوای محلی از قبیل مقراضی، یغدر، حلوای آرد برنج، شیرینیهای دیگر مثل زولیبی، بامیا، نان فرنگی، رنگینک و انواع خوراکیها مثل شیر برنج، نانهای محلی مثل پختن نان تَپتَپی؛ شُل شُلو، با لاتُوه، لیتَک، گَپُک هم برای خانواده و هم برای خیروخیرات بهخصوص در شبهای جمعه و شب قدر به استقبال این ماه میروند.
رویت هلال ماه نشانه شروع ماه مبارک رمضان و ادای تکالیف است. برای دیدن رویت ماه مردم با رفتن به پشتبامها و جاهای بلند مثل تپهها سعی در دیدن هلال ماه میکنند رویت هلال توسط دو نفر فرد بالغ و عادل صورت میگیرد.
بعد از رویت هلال بلافاصله در مسجد با صدای بلند جار و اعلام میکردند که باید برای سحر برخیزند و سحری بخورند و نیت فراموش نکنند.
در گذشته که از ساعت و وسایل تکنولوژی خبری نبود، تشخیص وقت سحر از روی تجربه شخصی و حرکت ماه و ستارگان صورت میگرفت و در صورت ابری بودن هوا با بانگ خروس بیدار میشدند، بعضی افراد هم با شبزندهداری و مناجات مردم را خبر میکردند. بیدارکردن همسایگان با رفتن به در منازل هنگام سحر نیز در لارستان رسم بوده است.
انت الغوث
در لارستان برای اطلاع از فرارسیدن افطار روشهای مختلفی وجود داشت. به دلیل نبود ساعت و رادیو و تلویزیون، امام جماعت مسجد هر محلهای به همراه جمعیتی از مردم که مقابل مسجد جمع میشدند با نگاه کردن به غروب آفتاب و سرخی بعد از غروب و کمی بعد از آن زمان افطار را تشخیص میدادند و موذن ضمن مراجعه به پشتبام اذان میگفت.
روزهداران معمولا روزه خود را با خواندن دعای افطار و به یاد شهیدان کربلا با خرما و شیر و با آب گرم افطار میکردند.
بعضی از افراد نیز که متمکن بودند ضمن بردن غذا برای فقیران از بزرگان محل در خانه استقبال میکردند و مهمانی ترتیب میدادند و بعضیها هم مواد خوراکی را به مسجد میآوردند و در آنجا توزیع میکردند.
مسلمانان روزهدار در این ماه سعی میکنند که نمازهای یومیه خود را در مسجد و به جماعت برگزار کنند به همین خاطر مسجدها مملو از نمازگزاران است. میلاد پربرکت کریم اهل بیت امامحسنمجتبی(ع) نیز همراه با پذیرایی نقل و شیرینی و مداحی و سخنرانی
انجام میشود.شبهای قدر در لارستان با غسلکردن و تمیزکردن شروع و با نمازخواندن و سخنرانی و تلاوت قرآنکریم و دعای جوشنکبیر و صغیر و منیر ادامه پیدا میکند.
مردم لار به این شب به اصطلاح انت الغوث میگویند و بچههای آن زمان به دلیل سرگرمشدن و حرفنزدن و توجه به دعا هر آیه که تمام میشد بند باریکی داشتند و گره میزدند. در مجموع صد گره میخورد و فردایش در مدرسه یا کوچه به دست یا گردن میانداختند تا دعایشان مستجاب شود.
در آخر شب توسط روحانی محل یا بزرگ مسجد قرآنها را روی سر گذاشته و از خداوند متعال میخواستند به حق ۱۴ معصوم طلب رحمت و مغفرت نصیب بگرداند که سرنوشت یکساله آنها به نحو عالی صورت گیرد و در پایان پختی که از طرف مردم خیر صورت گرفته بود به مردم میدادند.