شماره ۵۹۷ | ۱۳۹۴ پنج شنبه ۴ تير
صفحه را ببند
دکتر شهریار عدل
نخستین داوطلب ثبت میراث‌فرهنگی

چند روز پیش شهریار عدل در 72سالگی به‌دلیل ناراحتی در قفسه‌سینه به‌طور ناگهانی در فرانسه به دیار باقی شتافت. وی متولد 14 بهمن 1322 بوده و اجداد پدری او اهل تبریز بودند.  شهریار عدل سال‌های دبستان و دبیرستان را در تهران گذراند و از پاییز 1338 شمسی (1959 میلادی) ادامه تحصیلاتش را در فرانسه دنبال کرد.
در مدرسه‌عالی علوم تاریخی در سوربن تحصیل کرد و همزمان در مدرسه موزه لوور، تاریخ عمومی هنر، باستان‌شناسی مشرق زمین و تاریخ هنرهای دوره اسلامی خواند و به مدرسه معماری پاریس- بوزار- رفت.
سپس به ادامه تحصیل در دوره دکتری پرداخت و برای رساله‌دکتری موضوع «فتوحات‏ همایون» را برگزید که به تاریخ جنگ‌های شاه‌عباس در‌ سال 1007 ق در خراسان و فتح هرات مربوط است.
تحقیقات عدل با ورود و عضویت او در مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (CNRS) شکل حرفه‌ای‌تری به خود گرفت. او در این مرکز پژوهش‌های خود را به ایران، افغانستان و آسیای‌میانه معطوف کرد و از عضو به مدیر ممتاز تحقیقات ارتقا یافت. طی سال‌ها، به‌رغم آن‌که بسیاری از خارجی‌های عضو مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه ملیت فرانسوی اختیار می‌کردند، وی هیچ‌گاه ملیت خود را تغییر نداد و حتی تابعیت دوگانه نگرفت.
عدل همچنین عضو هیأت‌تحریریه مجله استودیا ایرانیکا بود که از آغاز دهه 70 میلادی در فرانسه منتشر می‌شود و دیگر اعضای تحریریه آن دانشمندانی ازجمله ژیلبرت لازار، پل برنار، ژان کالمار، یان ریشار و فیلیپ ژینیو هستند که به‌خوبی معرف سطح‌اعتبار این نشریه است.
شهریار عدل از اواخر دهه70 میلادی ریاست کمیته بین‌المللی تدوین تاریخ تمدن‌های آسیای میانه را در یونسکو برعهده داشت که در چارچوب آن با حضور دانشمندانی از نقاط مختلف جهان، مجموعه‌ای پرمایه و مفصل در این زمینه به زبان انگلیسی منتشر شد. در سال‌های گذشته از سوی وزارت امور خارجه کشورمان، دو جلد از این مجموعه به فارسی ترجمه و منتشر شده است. تحقیقات تاریخی و تاریخ هنری شهریار عدل بیشتر در زمینه قرون میانه اسلامی و به‌ویژه دوره‌های صفوی و قاجار متمرکز بود. او سلسله مقاله‌‏های مهمی درباره آغاز نقاشی مکتب مغول در هندوستان و همچنین نقاشی و صورتگران دوره صفوی نگاشته است. همچنین جنبه‌های تاریخی، هنری و فنی مواد فرهنگی این دوره موردعلاقه او بود. کتاب هنر و جامعه در جهان ایرانی که به‌فارسی نیز ترجمه شده ازجمله کوشش‌های او در تدوین مقالاتی دراین‌باره است.
تحقیقات میدانی باستان‌شناسی دکتر عدل نیز بیشتر بر دوران‌اسلامی متمرکز بود. او پژوهش‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی گسترده و دامنه‌داری در زوزن خراسان، بسطام سمنان، ری، مسجد نُه‌گنبد بلخ و بم به انجام رسانده یا در دست انجام داشت. نتایج این تحقیقات نیز به‌طور پیوسته در نشریات اروپا یا ایران منتشر شده است.
کتاب تهران، پایتخت دویست‌ساله از دیگر تلاش‌های او و همکار فرانسوی وی، برنار اورکاد است که به‌مناسبت دویستمین سالگرد پایتخت‌شدن تهران در ‌سال 1992 از سوی انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران منتشر شد.
براساس گزارش پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، از دیگر فعالیت‌های عدل، ثبت نخستین آثار ایران در فهرست میراث جهانی است که مقارن با آشفتگی‌های روزهای اول انقلاب و با هزینه شخصی وی انجام شد.
چند ماه پس از وقوع انقلاب، در اردیبهشت ‌سال 1358 او با سفر به مصر اقدام به پیگیری و ثبت میدان نقش جهان اصفهان، معبد چغازنبیل و تخت‌جمشید کرد. پس از آن به‌مدت 24‌سال هیچ‌اثری از ایران در فهرست میراث‌جهانی ثبت نشد تا آن‌که باردیگر در اواخر دهه 70 خورشیدی با پیگیری‌های مدیریت وقت سازمان میراث‌فرهنگی، دوباره وی و جمعی از همکارانش اقدام به تهیه و تدوین پرونده‌های ثبت‌جهانی کردند و مجموعه تخت‌سلیمان در این فهرست به ثبت رسید.
با وقوع زلزله بم در دی‌ماه 1382 نیز عدل در بم حضور یافت و به‌مدت بیش از یک‌دهه تحقیقات گسترده‌ای را درباره این منطقه غنی تاریخی
پایه گذارد و ادامه داد.
ازجمله کارهای ماندگار شهریار عدل، یافتن فیلم‌های زمان مظفرالدین‌شاه قاجار در «فیلم خانه کاخ گلستان» و تلاش‌هایی است که با همکاری نهادهای مسئول برای ترمیم و معرفی آنها در مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه انجام داد. این اقدام پرتویی نو بر آغاز تاریخ سینمای ایران افکند. عدل به این کار بسنده نکرد و مقالات مهم و راهگشایی نیز درباره آشنایی با سینما و نخستین گام‌ها در فیلمبرداری و فیلمسازی در ایران برداشت.
او با اشرافی که به تاریخ و هنر دوره قاجار داشت مقالاتی کلیدی نیز درباره تاریخ عکاسی نگاشت و در کنار یحیی ذکاء و ایرج افشار از معدود صاحب‌نظران در این زمینه به‌شمار می‌آمد.
شهریار عدل به دریافت مدال فرهنگ جهانی یونسکو نیز نایل آمد. در‌سال 1388 خورشیدی (2009 میلادی) کویچیرو ماتسورا، دبیرکل وقت یونسکو، طی مراسمی در حضور ایرینا بوکوا، دبیرکل منتخب و کنونی آن سازمان، مدال فرهنگ جهانی یونسکو موسوم به «پنج‌قاره» را در مقر یونسکو در پاریس به شهریار عدل اعطا کردند.


تعداد بازدید :  192