شهروند| خیلی دور نیست، روزهایی که باد ناجی نفس پایتخت نشینان بود و هوای آلوده‌شان را قابل تنفس می‌کرد. روزهایی که هر بار آلودگی هوا، آسمان پایتخت را تیره و تار کرده بود، همه به انتظار باد و بارانی می‌نشستند که آلودگی را با خود ببرد یا بشوید و آسمان را دوباره آبی کند اما امسال داستان تهرانی‌ها با باد تفاوت معناداری داشت. در 22 روز از بهار امسال، گرد و خاک به همراه ناجی قدیمی وارد هوای پایتخت شد و نفس‌ها را تنگ کرد. هوایی که ناسالم شد تا دیگر ناجی قدیمی حکم نجات در دست نداشته باشد و یکی از آلاینده‌های هوای تهران نام بگیرد.
مدت‌هاست، هر روزی که قرار است، باد در تهران بوزد، احتمالی همراه آن است که ناگهان ذهن را به خرداد سال گذشته پیوند می‌دهد؛ باد همراه با
گرد و خاک به تهران می‌آید. 12 خرداد سال گذشته، طوفانی راه تهران را در پیش گرفت که بی‌سابقه بود و ترس و وحشت را به تهرانی‌ها هدیه کرد. روزی که پس از آن هر گاه گفته می‌شود باد با گرد و خاک به تهران می‌آید چشم‌ها منتظرند تا آسمان تیره و تار ساعت 16 و
50 دقیقه 12 خرداد سال 1393 را ببینند. اتفاقی که دیگر تکرار نشد اما در ذهن‌ها ماند که تهران می‌تواند خوزستانی دیگر یا سیستان جدیدی باشد.
از آن روز یک‌سال گذشته و از آن پس، تهران به مرکز جدیدی برای حضور گرد و خاک تبدیل شد. گرد و خاکی که از دشت‌های خشک غرب استان، زمین‌هاي زراعی رها شده به دلیل خشکسالی و معادن فعال و غیرفعال بلند می‌شوند تا قامت تهرانی‌ها را نشانه بگیرد و آرامش آسمان‌شان را برهم بریزد.
وقتی صحبت از این می‌شود که دیگر باد ناجی هوای پایتخت نیست و همچون گذشته باعث سالم شدن هوای تهران نخواهد شد، انگشت اتهام به سمت خشکسالی و شرایط سختی می‌چرخد که کاهش بارش و خشکسالی با خود همراه کرده است.
ضیاءالدین شعاعی، مدیر ملی کارگروه مقابله با پدیده گرد و غبار، درباره اینکه چرا باد دیگر ناجی هوای پایتخت نیست، به «شهروند» توضیح می‌دهد که «برای گرد و غبار دو عامل لحاظ می‌کنیم، نخست شرایط زمین و دوم جریانات باد. براساس گفته همکارانمان در سازمان هواشناسی، در مدل بادهای منطقه تغییر محسوسی مشاهده نمی‌شود. برخی می‌گویند در منطقه سیستان مشاهده شده که بادها تغییر کرده‌اند اما به‌طورکلی بادهای منطقه تغییر محسوسی نکرده‌اند.» او با اشاره به اینکه سازمان هواشناسی، گلبادهای هر روزه را دارد، ادامه می‌دهد: «در مدل بادهای شهر تهران تغییرات محسوسی ایجاد نشده است. اتفاقی که در خردادماه سال گذشته در شهر تهران افتاد، اتفاقی پیش‌بینی نشده بود. سازمان هواشناسی اعلام کرد که طبق پیش‌بینی ما قرار بود بادی با سرعت 10 تا 15 کیلومتر برساعت از تهران رد شود اما سرعت باد تغییر کرد و به بیش از 100 کیلومتر بر ساعت رسید که این اتفاقی پیش‌بینی نشده بود که می‌تواند ناشی از دور بازگشت وقایع طبیعی باشد.»
اینکه چرا بادها پیش از این آلودگی را با خود می‌بردند و الان با خود ذرات معلق و آلودگی می‌آورند، پرسشی است که مدیر ملی کارگروه مقابله با پدیده گرد و غبار مطرح می‌کند و در پاسخ به آن می‌گوید: «ایران در منطقه‌ای است که در حال حاضر 23سال خشکسالی را تجربه کرده. از این 23سال خشکسالی، بارندگی در 18سال زیر متوسط بارش بوده و در 5سال مابقی هم میزان بارش کمی از متوسط بارندگی‌ها بالاتر بوده است به عبارتی در هیچ سالی از این 23سال با «تر سالی» روبه‌رو نبوده ایم. این خشکسالی‌ها باعث شده،سال به سال شرایط وقوع گرد و غبار مهیا‌تر شود و بادهایی با سرعت و قدرت کمتر هم گرد و خاک را با خود همراه کنند.» او در توضیح این وضع هم یادآوری می‌کند: «در آبان سال گذشته اتفاقی که در خوزستان افتاد با بادی با سرعت 5 تا 7 متر بر ثانیه همراه بود درحالی که در سال‌های پیش از آن اتفاقی اینچنینی با سرعتی بیش از 15 متر رخ مي‌داد. به این ترتیب به‌طور قطع دلیل رسیدن غلظت گرد و خاک به چندین برابر حدمجاز در این منطقه خشکسالی بوده است.»
در ماه‌ها و سال‌های اخیر، هرگاه صحبت از خشکسالی و تغییر اقلیم شده، سوءمدیریت با این پدیده نگران‌کننده گره خورده. شعاعی هم دراین‌باره با اشاره به اینکه باید اذعان داشت که بخشی از خشکسالی اخیر کشور، ناشی از سوءمدیریت است، به فضای سبز شهر تهران اشاره کرده و می‌گوید: «با پدیده خشکسالی و مشکل آب روبه‌رو هستیم، در چنین شرایطی فضای سبز تهران چه تحولی در کاهش اتکا به منابع آبی تجربه کرده است؟ می‌بینیم که تحولی رخ نداده و این در حالی است که سال به سال باید سناریوی مصرف آب را طراحی کنیم.»
گرد و خاکی که در ماه‌های اخیر همواره راهی تهران شده و کیفیت هوا را کاهش داده، گرد و خاک‌هایی بوده که با بادهایی که از غرب و جنوب غربی استان وزیده، وارد شهر شده است. مدیر ملی کارگروه مقابله با پدیده گرد و غبار در این‌باره هم می‌گوید: «نخستین بحث در این باره، این است که مدیریت نکردیم. برخی زمین‌های کشاورزی و باغات به دلیل مشکل تأمین آب رها شده اند، دشت قزوین خشک شده و اینها همه به منشأ گرد و غبار تبدیل شده اند. همچنین کارخانجات شن و ماسه اطراف تهران و حتی دپوی مصالح یکی دیگر از عوامل تولید‌کننده گرد و خاک است. به همین دلیل وقتی باد از این منطقه به سمت تهران می‌وزد، گرد و خاک را با خود به پایتخت می‌آورد. به هر بهانه‌ای هر جا را دست بزنیم، به دلیل خشکی زمین و خشکسالی منشأ گرد و غبار می‌شود.»
70درصد گردوغبارهای اصفهان از کوره‌های آجرپزی می‌آید
او در تأیید اینکه معادن اطراف تهران و کارخانجات تولید‌کننده گرد و خاک هستند، به اصفهان اشاره کرده و یادآوری می‌کند که «70درصد گرد و غبارهای اصفهان ناشی از کوره‌های آجرپزی و گچ در این منطقه است که طبیعتا ساماندهی این کوره‌ها اولویت اصلی در این استان باید باشد.» او با تأکید بر اینکه امسال، سال پر گرد و غباری خواهیم داشت، ادامه می‌دهد: «پیش بینی می‌کنیم که امسال هم از نظر مقدار و هم از شدت، سال بدتری را به لحاظ گرد و غبار در کشور شاهد باشیم. بر همین اساس باید در رسانه‌ها و واحدهای آموزشی این را جا بیندازیم که گرد و غبار به دلیل شرایط منطقه جزو زندگی ما می‌شود. باید مردم را سازگار کنیم که چگونه از این بلا کمتر آسیب ببینند. دراین‌باره پیشنهاد دادیم که دولت تسهیلاتی ارایه کند که مردم از وام‌های کم بهره استفاده کرده و محیط زندگی را اصلاح کنند تا کمترین آسیب را از گرد و غبارها ببینند.»
از روزی که ماجرای خشکسالی و کم آبی داغ شده، رسانه‌های بسیاری خبر می‌دهند که کشور در یک دوره خشکسالی 30 ساله افتاده؛ دوره‌ای که چند‌سال آن پشت سر گذاشته شده و چند‌سال آن باقی مانده. به گفته شعاعی 23سال خشکسالی در کشور پشت سر گذاشته شده است و او در پاسخ به اینکه آیا درست است که کشور در دوره خشکسالی 30 ساله قرار داد و با این وجود تا هفت‌سال آینده باید خشکسالی تمام شود، می‌گوید: «این پیش‌بینی می‌تواند هم درست باشد و هم نادرست. پدیده‌های طبیعی دور برگشت دارند. مثل ماجرای وقوع زلزله که سال‌هاست گفته می‌شود در تهران قرار است اتفاق بیفتد و دلیل آن هم این است که حدود 150سال پیش در منطقه ری زلزله‌ای رخ داده و بسیاری معتقدند که این زلزله دور برگشت دارد و حالا زمان وقوع آن رسیده است. متاسفانه ما سال‌های آماری طولانی نداریم که بتوانیم، بارش را پیش‌بینی کنیم. اما برخی، از مدل‌هایی برای پیش‌بینی استفاده می‌کنند که در این مدل‌ها گفته می‌شود که دوره خشکسالی در ایران دوره‌ای 30ساله است. بر این اساس اگر این اتفاق بیفتد یا نیفتد در هیچ‌کدام از موارد جای تعجب ندارد. البته با توجه به تنوع آب و هوایی که در کشور داریم، این دوره هم می‌تواند دوره گذری داشته باشد که تا چند‌سال آینده پشت سر گذاشته شده و تمام شود.»
روزهای پر گردوخاک در بهار امسال 15 روز بیشتر بود
تعداد روزهایی که تهران در بهار امسال زیر سایه گرد و خاک رفت در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 15 روز بیشتر بود. 15 روزی که تعداد روزهای پر گرد و غبار تهران و هوای ناسالم آن را به 22 روز رساند. دلیل آن از سوی محمد رستگاری، معاون پایش و نظارت آلودگی هوا محیط‌زیست استان تهران هم خشکسالی و از بین رفتن پوشش گیاهی اراضی اطراف تهران اعلام می‌شود.
او با اعلام اینکه در بهار امسال 22 روز هوا ناسالم بود و این ناسالم بودن ناشی از گرد و خاکی بود که وارد تهران شده بود، به «شهروند» می‌گوید: «پوشش گیاهی اراضی درحال از بین رفتن است و چند عامل در بروز این اتفاق نقش دارد. نخست، کشاورزانی که سال‌ها زمین را شخم می‌زنند و پس از آن مدتی زمین را برای آیش می‌گذارند. زمین دست خورده و شخم خورده مستعد تولید گرد و غبار است. از سوی دیگر چرای بیش از حد دام‌ها در اراضی و دشت‌های اطراف پایتخت، پوشش گیاهی منطقه را از بین برده و در کنار آنها تغییر کاربری اراضی هم باعث بروز پدیده گرد و غبار شده است.»
رستگاری درباره تغییر کاربری اراضی توضیح می‌دهد که «تغییر کاربری اراضی و تبدیل شدن آن به معادن یکی از این موارد است. معادن شن و ماسه، گرد و خاک ایجاد می‌کنند و بر همین اساس در فصل گرم سال که خاک چسبندگی خود را به دلیل کاهش رطوبت از دست می‌دهد، کوچکترین بادی گرد و خاک را بلند کرده و با خود به سمت شهر می‌آورد.»
گرد و غباری که در بهار امسال بیش از سال‌های گذشته به آسمان تهران سر زده و به تهدید جدیدی برای هوای پایتخت تبدیل شده، تنها منشأ داخلی و محلی ندارد. معاون پایش و نظارت آلودگی هوا محیط‌زیست استان تهران در توضیح آن می‌گوید: «گرد و خاکی که وارد تهران می‌شود، سه منشأ دارد. یا محلی است که از اراضی استان بلند می‌شود یا داخلی است که از سایر استان‌ها به تهران می‌آید یا خارجی است که از بیابان‌های عراق، سوریه و حتی اردن راهی پایتخت می‌شود. در این میان، اینکه چرا امسال وضع گرد و غباری که وارد تهران شده از سال‌های پیش بدتر است، به وضع عراق هم وابسته است، چرا که در این کشور هم بارندگی کم بوده و بر بروز این پدیده تاثیرگذار بوده است.» او با اشاره به اینکه در تابستان سال گذشته در اوج گرما، کمتر با پدیده گرد و غبار روبه‌رو بودیم، پیش‌بینی می‌کند که در مرداد امسال هم نسبت به بهاری که پشت سر گذاشتیم وضع بهتری داشته باشیم.» حالا می‌توان گفت، خشکسالی حتی ناجی قدیمی هوای پایتخت را هم از پایتخت‌نشینان گرفته. باد تنها حمل کننده سوغات خشکسالی است و به نظر می‌رسد به خاطر این پدیده که سایه بزرگ خود را روی کشور و حتی بزرگ‌تر از آن، روی منطقه انداخته، مهربانی خود را از دست داده. باد دیگر برای آن‌که تهرانی‌ها هوای سالمی تنفس کنند، مهربانی نمی‌کند و تنها با خود گرد و خاک را بر سر پایتخت‌نشینان می‌ریزد.