راضیه زرگری| بیسوادی معضلی است که اکثر کشورهای درحال‌توسعه به نوعی با آن مواجه هستند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. هنگامی که نهضت سوادآموزی در‌سال 1358 در کشور شروع به کار کرد، جمعیتی بالغ بر ۱۴میلیون نفر بیسواد در ایران وجود داشت و این نهان بهترین فرصت و زمینه برای حرکتی بنیادی جهت ریشه‌کنی بیسوادی بود ولی 8 سال جنگ‌تحمیلی این روند را تحت‌تأثیر قرار داد چراکه عمده بودجه کشور صرف دفاع می‌شد. پس از پایان جنگ نیز به دلیل خرابی کشور بیشتر امکانات کشور در جهت سازندگی قرار گرفت. با وجود همه کم‌و‌کاستی‌ها، فرآیند سوادآموزی در طول دهه‌های گذشته ادامه داشته است و آخرین آمار رسمی از سازمان سوادآموزی نشان می‌دهد، حدود 14درصد از جمعیت 75 میلیونی ایران بیسواد هستند. براساس اعلام سازمان سوادآموزی، قرار است تا پایان برنامه پنجم توسعه، بیسوادی در کشور ریشه‌کن شود.
به گفته رئیس سازمان سوادآموزی، استان‌های تهران، مازندران، سمنان و اصفهان کمترین بیسواد و استان‌های سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان‌غربی، کردستان و کرمان بیشترین بیسواد را در کشور دارند. علی باقرزاده با اشاره به این‌که تا پایان برنامه پنجم توسعه، بیسوادی در کشور ریشه‌کن می‌شود، عنوان کرده که راه‌اندازی بانک اطلاعاتی اسمی بیسوادان و تهیه شناسنامه تحصیلی شهروندان زیر 50 سال، از مهم‌ترین برنامه‌های این سازمان برای ریشه‌کن کردن بیسوادی در کشور است. تنوع در روش‌های تدریس و انسداد مبادی ورودی بیسوادی در مقطع ابتدایی، توسعه آموزش‌های فرد به فرد، افزایش کیفیت آموزش و تغییر شیوه و کتاب‌های درسی سوادآموزان از دیگر برنامه‌هاي مهم این سازمان برای حل مشکل بیسوادی است.
استان آذربایجانشرقی یکی از استان‌هایی است که به‌رغم وجود دانشگاه‌ها و مراکز متعدد علمی و اقتصادی و صنعتی معتبر آمار بیسوادی غیرقابل‌باوری دارد. براساس آخرین سرشماری در‌سال 1390، بیسوادی بالای 580هزار نفری در این استان یک حقیقت تلخ است که همت و تلاش مسئولان و مردم را می‌طلبد تا تعداد بیسوادان در آذربایجانشرقی کاهش یابد. بر همین اساس درصد باسوادی در این استان 1/82 درصد است، به بیان دیگر حدود 18درصد مردم کل استان بیسواد هستند. به گفته اسماعیل جبارزاده، استاندار آذربایجانشرقی سوادآموزی جزو اولویت‌های مهم در استان است چراکه ریشه تمام فسادهای اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی در جامعه از بیسوادی ناشی می‌شود.
با توجه به این‌که برخی از کودکان به علت تأمین معاش زندگی به اجبار والدین خود از تحصیلات در آموزش و پرورش بازمی‌مانند، قرار است با مساعدت دستگاه‌های مربوطه درقالب «طرح انسداد مبادی بیسوادی» این کودکان شناسایی و جذب مدارس شوند، براساس تصویب کارگروه شورای آموزشی استان در استانداری، اولیاء و سرپرستان قانونی کودکان و نوجوانان لازم‌التعلیمی که از تحصیل آنان ممانعت به عمل آورده‌اند به مراجع قضایی ارجاع داده می‌شوند. تأمین بخشی از هزینه‌های تحصیلی کودکان خانواده‌های محروم و بی‌بضاعت از طریق شناسایی افراد خیر و پشتیبان و ارگان‌های حمایتی می‌تواند مشکلات کودکان‌کار خانواده را کاهش دهد و آنها بدون داشتن دغدغه مالی خانواده در کلاس‌های درسی آماده شوند.
به بهانه آمار بالای بیسوادی در استان آذربایجانشرقی، با جعفر پاشایی، مدیرکل آموزش و پرورش این استان گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید.
وضعیت آموزش و پرورش استان به‌ویژه در دوره ابتدایی چطور است؟ آیا استان از مدارس و نیروی انسانی مجرب برخوردار است؟
با تغییر نظام آموزشی و اضافه شدن پایه ششم ابتدایی، ضرورت ساماندهی فضاهای آموزشی و پرورشی و نیروی انسانی بیشتر احساس می‌شد؛ از سویی چون بستر اجرای این تغییر نظام مهیا نشده بود، در تأمین فضاهای آموزشی مناسب و نیروی انسانی موردنیاز دوره ابتدایی مشکلاتی ایجاد شده که تلاش ما کاهش این مشکلات است. در این بین خیرین بزرگوار مدرسه‌ساز در کاهش مشکلات فضاهای آموزشی، نقش خیلی مهمی داشته و دارند. استان آذربایجانشرقی از جهت داشتن نیروی انسانی فعال، کارآمد، با انگیزه و توانمند پتانسیل زیادی دارد که همواره با تحمل کمبودها و نارسایی‌ها، همه توان خود را در جهت ارتقای کیفیت آموزشی صرف می‌کنند.
به طور کلی در حوزه آموزش، استان آذربایجانشرقی با چه کمبودهایی مواجه است؟
امروزه کشورهای توسعه‌یافته، هزینه‌های آموزش و پرورش را سرمایه‌گذاری محسوب کرده و تلاش می‌کنند آموزش و پرورش پویا و سرزنده‌ای داشته باشند تا خروجی‌ها هم به نسبت کیفیت مطلوب داشته باشد. این کشورها همچنین سعی می‌کنند سهم آموزش را از بودجه دولت و تولید ناخالص ملی افزایش داده و از مشارکت مردم و نهادهای خصوصی حداکثر استفاده را ببرند. در ایران هم مردم در تمام برهه‌های حساس توانسته‌اند نقش شایسته‌ای در ارتقای شأن کشور ایفا کنند، در شرایط فعلی که با فشارهای اقتصادی داخلی و بین‌المللی هم مواجه هستیم، مردم به یاری خدمتگزاران آموزش و پرورش شتافته‌اند. یکی از اولویت‌های کاری آموزش و پرورش، افزایش مشارکت‌های فکری، معنوی و مادی مردم در اجرای برنامه‌های عملیاتی است که در این بین توسعه مدارس غیردولتی با حمایت بخش خصوصی در دستور کار جدی قرار دارد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد، آذربایجانشرقی درحالی‌که از مراکز آموزشی و دانشگاهی متعدد برخوردار است، با این وجود آمار بیسوادی در این استان بالاست. می‌توانید آمار دقیقی از میزان بیسوادی در این استان ارایه دهید؟ و علل اصلی این معضل چه حوزه‌هایی است؟
براساس نتایج سرشماری جمعیت سال 1390، در کل تعداد 583هزار و 556 بیسواد در گروه سنی 6 سال و بالاتر در استان آذربایجانشرقی داریم که بیش از 202هزار نفر مرد و بیش از 380هزار نفر زن هستند. درصد باسوادی در مناطق روستایی استان 3/73 درصد و در مناطق شهری 9/85 درصد است؛ که درمجموع 1/82 درصد از جمعیت استان باسواد هستند. به عبارتی حدود 18درصد از مردم آذربایجانشرقی بیسواد هستند.
از علت‌های اصلی بیسوادی در استان می‌توان به پایین‌بودن تقاضای اجتماعی و عدم استقبال بیسوادان از برنامه‌های سوادآموزی، عدم‌دسترسی به اطلاعات اسمی و آدرس دقیق و کامل همه بیسوادان و غنی نبودن محیط زندگی کم‌سوادان از نظر محتوای آموزشی و کمک‌آموزشی مثل روزنامه، مجله، کتاب و رسانه‌های دیجیتال اشاره کرد. نبود قوانین محدود‌کننده برای بیسوادانی که از شرکت در کلاس‌های سواد آموزی امتناع می‌کنند و عدم‌پوشش کامل تحصیلی کودکان لازم‌التعلیم به‌ویژه در برخی از مناطق روستایی به دلیل مخالفت والدین و شرایط اقتصادی خانواده‌ها از دیگر علل مهم بالا بودن آمار بیسوادی در استان است.
در چه مناطقی از استان، بیسوادی شایع‌تر است و شرایط فرهنگی خانواده‌ها چه تاثیری بر دامن‌زدن به این مسأله دارد؟
تبریز با 206 هزار بیسواد، رکورددار تعداد بیسوادی در استان است، البته این آمار را باید در مقیاس جمعیتی یک‌میلیون و 544 هزار نفری این شهر در نظر بگیریم. بیشترین آمار باسوادی را شهرستان اسکو با 6/86 درصد در اختیار دارد و کمترین آمار باسوادی در استان مربوط به شهرستان خداآفرین با 7/66 درصد است.
یکی از مهم‌ترین معضل‌های فرهنگی که در بروز بیسوادی نقش اساسی دارد، ارزش قایل‌نشدن به تحصیلات است؛ بیکاری فرزندان فارغ‌التحصیل در خانواده‌ها و نبود فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در خانواده‌ها و عدم ارتباط با مراکز علمی و فرهنگی هم موضوعاتی است که تأثیر زیادی در این پدیده در استان دارد.
کارکردن کودکان و ممانعت خانواده‌ها از تحصیل فرزند، پدیده‌هایی است که عمدتا در مناطق روستایی و حواشی شهرها دیده می‌شود که مشکلات معیشتی، عامل اصلی بروز این پدیده‌هاست. هرچند در اعلامیه جهانی آموزش، سند آموزش برای همه و پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک مواردی مبنی بر لازم‌التعلیم بودن همه کودکان ذکر شده است، با این حال قوانین بازدارنده قابل توجه داخلی در این حوزه نداریم.
برنامه‌های عملیاتی استان برای کاهش بیسوادی چه مواردی بوده است؟
تدوین و اجرای برنامه توسعه چهارم سوادآموزی با جذب حدود 195هزار نفر و قبولی بیش از 153هزار نفر از بیسوادان، توجه جدی به توسعه سوادآموزی مناطق روستایی و کم‌برخوردار و تلاش برای کاهش اختلاف درصد باسوادی مناطق شهری و روستایی (از 29درصد در‌سال 1355 به 13درصد در‌سال 1390) از مهم‌ترین برنامه‌های عملیاتی استان است؛ ما همچنین شناسایی اسمی بیسوادان استان با استفاده از ظرفیت تشکل‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد را آغاز کرده و اولیای بیسواد دانش‌آموزان را شناسایی و آموزش آنها را اجرایی کرده‌ایم.
طرح انسداد مبادی بیسوادی در استان آذربایجانشرقی به چه نحوی اجرا می‌شود؟ لطفا درمورد جزییات آن توضیحاتی بدهید؟
ریشه‌کنی بیسوادی جز با انسداد مبادی بیسوادی مقدور نیست؛ یعنی باید تلاش کنیم بیسواد تولید نکنیم؛ اگر همه کودکان 6سال تمام وارد چرخه آموزش و پرورش شوند، دیگر سال بعد بیسواد 7 ساله نخواهیم داشت و به همین ترتیب 2سال بعد، بیسواد 8 ساله نخواهیم داشت. آموزش و پرورش استان هم با اجرای چندین برنامه ابتکاری کوشش می‌کند، همه کودکان لازم‌التعلیم بازمانده از تحصیل را شناسایی و با همکاری شرکای برنامه انسداد مبادی بیسوادی علل بازماندگی آنها را برطرف کرده تا این کودکان هم بتوانند در کنار همسالان خود آموزش ببینند.
درمورد شناسایی کودکان بازمانده از تحصیل با همکاری اداره‌کل ثبت‌احوال استان سیستم‌های مکانیزه ثبت‌احوال و سیستم دانش‌آموزی آموزش و پرورش تطبیق داده می‌شود و لیست کودکان بازمانده از تحصیل احصاء شده و نشانی دقیق محل سکونت آن خانواده‌ها در اختیار مدارس نواحی مختلف قرار می‌گیرد تا نسبت به جذب این کودکان اقدام کنند. اقدام ابتکاری دیگر استان در انسداد مبادی بیسوادی، تحت‌پوشش قرار دادن همه کودکان روستاهای زیر حدنصاب است؛ در برخی از روستاهای کم‌جمعیت آذربایجانشرقی، تعداد کودکان لازم‌التعلیم 4 نفر یا کمتر از آن است که امکان تشکیل کلاس مستقل با محدودیت‌هایی مواجه است. برای حل این مشکل با مصوبه شورای آموزش و پرورش استان، کودکان این قبیل روستاها به شیوه دیگری تحت‌پوشش قرار می‌گیرند. در سال تحصیلی جاری، تعداد 23 روستا با یک دانش‌آموز، تعداد 21 روستا با 2 دانش‌آموز، تعداد 17 روستا با 3 دانش‌آموز و 25 روستا با 4 دانش‌آموز تحت‌پوشش قرار گرفته‌اند که در جای خود ارزشمند و در سطح کشور منحصربه‌فرد است.