شهروند| با وجودی که آب بی‌رنگ است ولی طی سال‌های اخیر برای ایرانی‌ها که تمام سهم‌شان از بارش یکسال 250 میلیمتر است، پررنگ‌تر شده است! حالا می‌دانیم که در معضلی مهم گرفتار شده‌ایم و برای حل این معضل جدی (بخوانید جدی‌تر از آن چیزی که مردم و مسئولان می‌گویند) باید به ریشه پیدایش این معضل بپردازیم. باید بدانیم چگونه به جایی رسیدیم که تمام استان‌های کشور (حتی استان‌های پربارش شمالی) در وضع تنش آبی قرار گرفته‌اند و از میان آنها 12 استان وارد تنش آبی حاد شده‌اند.  نکته مهم در این حوزه، اختلاف نظرهای موجود است که این روزها خودنمایی می‌کند؛ همانند بسیاری از مسائل اقتصادی ایران، اختلاف نظر شدیدی میان کارشناسان و دولتی‌ها و حتی میان دولتی‌ها وجود دارد که آیا بحران این‌قدر جدی است یا خیر؟ اختلاف نظری که دستیابی به راهکاری فوری، عملی و منطقی را به تأخیر انداخته است. زمانی که سهم مصرف آب شیرین را در کشور نگاه می‌کنی متوجه می‌شوی که حدود  90‌درصد آن در مزارع و مزرعه‌های نه‌چندان استاندارد بخش کشاورزی مصرف می‌شود و سهم سایر بخش‌ها ازجمله بخش خانگی بسیار ناچیز است. این درحالی است که حتی مسئولان دولتی هم در مورد این آمار با هم اختلاف‌نظر شدیدی دارند. مسئولان وزارت نیرو 90‌درصد مصرف آب را به بخش کشاورزی مربوط می‌دانند ولی مقامات وزارت کشاورزی این آمار را قبول ندارند و آن را 60 تا 70‌درصد می‌دانند. همین اختلافات در میان مسئولانی که وظیفه حل بحران کم‌آبی را دارند، باعث شده است تا اقدام درخور توجهی در این زمینه انجام نشود و مانند همیشه تصمیم‌گیران به سراغ کوتاه‌ترین دیوار یعنی مصرف‌کننده خانگی بروند و عمده طرح‌های خود را به محدودیت و مجازات مردم عادی معطوف کنند. برای کاوش بیشتر درباره ریشه‌های بحران کم‌آبی و همچنین راه‌های رهایی از آن، یک گفت‌و‌شنود آنلاین در گروه تلگرامی «اقتصادی روزنامه شهروند» برگزار کرده‌ایم. در این گفت‌وشنود سعید منصور افشار، مهدی مزینانی، کیومرث کرمانشاهی کارشناسان حوزه اقتصاد و حمیدرضا طهماسبی‌پور و رامین فروزنده به ‌عنوان فعالان اقتصادی حوزه رسانه حضور داشته‌اند  که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید:

  افشار: در ابتدا باید به یک روایت از وزیر نیرو اشاره کرد. او گفته است: آب در تابستان امسال جیره‌بندی نخواهد شد. این در حالی است که میزان بارش‌ها نسبت به ‌سال گذشته کاهشی بوده است. این در حالی است که کمبود آب حقیقتا مساله‌ای جدی و بحران‌آفرین نه‌تنها در ایران بلکه در حدود 40 کشور جهان است. این کمبود در سطح جهانی به شکلی است که حتی فرماندار ایالت کالیفرنیا درآمریکا دستور داده  که ادارات، منازل و صنایع و مزارع کشاورزی 25‌درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کنند. همچنین 6ماه پیش هم قیمت آب را 20 درصد بالا بردند تا مصرف‌کنندگان خود مصرف‌شان را مدیریت کنند اما ما در ایران چه کرده‌ایم؟ راه‌حل بحران آب در کشور موعظه‌کردن نیست! افزایش حداقل 10 برابری آب‌بها و گرفتن مالیات از آب از اماکنی مانند استخرها، سوناها و مکان‌های پرمصرف است. به ‌نظر می‌رسد در این شرایط  بهتر است وزیر نیرو راهکاری برای حل مشکل کم‌آبی اتخاذ کند.
کرمانشاهی: من با گرانى هزينه آب‌بها براى همه مشتركين مخالفم. ابتدا بايستى هزينه آب‌بهای مشتركين پرمصرف آن هم با جرايم سنگين افزايش يابد. این‌که یک قشر هر چقدر می‌خواهد مصرف کند و به اندازه مصرف‌کننده معمولی تعرفه بپردازد، چندان منطقی و عادلانه نیست.
مزینانی: به اعتقاد من، افزایش آب‌بها، تقریبا شبیه بنزین خواهد شد. برای مرفهین فرقی نمی‌کند. میزان مصرف برای آن کسی که دارای درآمد بیشتر است، تفاوتی ندارد و عملا با پرداخت پول بیشتر بازهم بیشتر مصرف خواهند کرد.
طهماسبی‌پور: مشكل بزرگ اسراف آب در كشاورزي و شهرداري‌هاست. در این موضوع که مردم باید درخصوص آب تصفيه‌شده و میزان مصرف آن صرفه‌جویی کنند، شکی نیست اما اسرافش مقوله متفاوتي است كه درباره آن آدرس درست داده نشده است. میزان زیادی از مصرف آب صرف مصارف غیرشرب می‌شود که باید نسبت به آن چاره اساسی اندیشیده شود. چرا نابودي آب براي چمن‌كاري انبوه تهران يا بي‌تفاوتي به آب دزدي یک دغدغه جدی نيست؟
افشار: واقعیت این است که با توجه به کمبود منابع آبی در کشور برخی از فعالیت‌های اقتصادی به صرفه نیست. کمبود آب، فعالیت‌های کشاورزی و برخی از صنایع مانند فولاد و خودروسازی که نیاز زیادی به آب دارند را با عدم صرفه مواجه کرده است. همچنین به نظر می‌رسد چمن‌کاری و گل و گیاه‌کاری تا 20‌سال آینده در تهران و شهرهای ایران باید تعطیل شود. با وجود کم‌آبی شدید در برخی از مناطق مانند اصفهان بازهم اصرار به کشت برنج  آن هم با حفر چاه‌های 500 متری وجود دارد. این رویه باعث می‌شود به راحتی همان منابع کم‌ باقی‌مانده را نیز هدر دهیم. کاشت صیفی‌جات که دیگر جای خود دارد.
مزینانی: درخصوص عدم صرفه اقتصادی کاشت هندوانه و محصولات مشابه بحث زیاد است. درواقع آب گران را می‌دهیم و هندوانه ارزان به دست می‌آوریم.
طهماسبی‌پور: بحث صدور آب مجازي در فروش هندوانه و محصول‌هاي آب‌بر، تنها به دليل خطاي كشت و كار و نبود کشاورزی مدرن و علمی است  كه هنوز هم ادامه دارد.
افشار:   آب بری یک هندوانه با وزن 4 کیلو 1.5 متر مکعب است، این در حالی است که قیمت هر متر مکعب آب، 2 دلار تمام می‌شود که نسبت به قیمت پایین آب توجیه ندارد.
کرمانشاهی: در اين مورد بحث مفصل است اما به‌ نظر می‌رسد مهار آب‌هاى سرگردان و مكان‌نمايى دقيق جهت ساخت سدها، مكانيزاسيون بخش كشاورزى ازجمله آبيارى قطره‌اى و جلوگيرى از آبیاری سنتى، تعيين تكليف صنايع آب‌بر در نقاط كم‌آب و آموزش و اطلاع‌رسانى دقيق ازجمله راهکار‌های حل بحران کم‌آبی در این شرایط باشد.
طهماسبی‌پور: تأکید می‌کنم که مردم مقصر نیستند و آدرس غلط داده مي‌شود. صرفه‌جويي مردم به تنهایی كارساز نيست. وزير نيرو اخیرا به موضوع مهمی اشاره کرد. به گفته وی، برداشت بيش از اندازه از بالادست، رودخانه‌های كرخه و تالاب هورالعظيم را با خطر نابودی مواجه کرد. وزیر به نهضت غلط سدسازی اشاره‌ای نکرد اما می‌توان از صحبت‌های وی اینگونه برداشت کرد که نهضت سدسازی در کشور به‌صرفه نبوده است. به‌ نظر می‌رسد که  در این خصوص دولت و مسئولان باید چاره‌اندیشی کنند، در برخي كشورها سدها در حال تخريب است اما ما هنوز در ایران به سدسازی ادامه داده و آن را با افتخار نماد توسعه‌یافتگی می‌دانیم.  
مزینانی: مردم فقط به نان شب فکر می‌کنند، فرهنگ ما هم که جای توضیح ندارد، زیرساخت‌ها باید با یک برنامه مدون و مداوم تغییر یابد، ضمن این‌که بحث اقتصادی مردم و هزینه‌بری آن لحاظ شود. از سوی دیگر سیاست‌های دولت و برنامه‌های آن نیز باید کاملا بازنگری شود.
افشار: مردم ما محصول و تربیت‌شده اقتصاد دولتی هستند؛ یعنی برخی مسئولیت‌ناپذیر و طلبکار از زمین و زمان هستند. طبیعتا برای این گروه از مردم اصلا مطرح نیست که چه اتفاقی می‌افتد. چون اعتقاد دارند که  تا 6 ماه دیگر کی مرده کی زنده است.
طهماسبی‌پور: اينقدر بر سر مردم نزنيم. من با این‌که مردم مقصر هستند، موافق نیستم. این موضوع بیش از آن‌که به مردم مربوط شود، ناشی از سوء مدیریت و سیاست‌های اشتباه مسئولان است. 80‌درصد منابع آبي در بخش‌هاي ديگر مصرف می‌شود که مردم در آن نقشی ندارند. اگر سری به نهادهای دولتی بزنید، متوجه این مشکل می‌شوید. به‌عنوان نمونه تمام محوطه سازمان صدا و سيما چمن‌کاری شده و با مصرف بالای آب نگهداری می‌شود. چقدر  از اين نمونه‌ها داريم؟
افشار: من هم البته مردم را متهم نکردم، گفتم محصول اقتصاد دولتی‌اند. همیشه گفته‌ام که نخبگانی با قوه قهریه باید برنامه‌های توسعه را پیاده کنند. اتفاقا من معتقدم در ایران مردم نجیبی داریم که صبور و دارای تحمل و جوانمرد هم هستند.
کرمانشاهی: هر جا كم بياوريم مردم را متهم مى‌كنيم. مردم ما بهترينند توجه و ايجاد زيرساخت و آموزش وظيفه ذاتى دولت است.
طهماسبی‌پور:  جناب افشار و كرمانشاهي، شما در ابتدا بر فرهنگ‌سازی تأکید کرده و از مردم انتقاد مي‌كنيد، بعد می‌گویید مردم خوبند و تقصیری ندارند.
افشار: مردم خوبند. گفتم محصول اقتصاد دولتی. تمام حرف‌هایم را در مورد بحران آب و راه‌حل‌های آن در یک‌سال اخیر طرح کرده‌ام و البته عوض هم نشده. دولت ما باید قوانین را با زور و جریمه اجرا کند.
کرمانشاهی: بر این باور هستم که مردم به درستی آموزش ندیده‌اند. همين داستان كمربند ايمنى خودرو مثال خوبى است. امروزه در دنیا كشت هيدرو پونيك كه مصرف آب بسيار كمي دارد و بهره‌ورى محصولات كشاورزى را در پى دارد، رایج است. با کمبود آبی که با آن مواجه هستیم، از تولید حدود ١١٠ ميليون تن محصولات كشاورزى در هر‌ سال حدود ٣٠‌درصد تبدیل به ضایعات می‌شود. واقعا استفاده از آبيارى قطره‌اى كه تكنولوژى آن حداقل متعلق به٣٠‌سال پيش است، مشكل است؟
طهماسبی‌پور: بازهم اصرار مي‌كنم، آدرس غلط دولت‌ها را دنبال نكنيم. مشكل آب به سوء‌مدیریت مربوط می‌شود. سیلاب سد لتيان را  خالي كردند و همه تيتر زدند؛ سد سرريز شد. فردای آن روز در روزنامه شهروند گزارش داديم و تا چند روز با عدم پاسخگویی وزارت نیرو و بدون توضیح سپری شد.
افشار: مدیریت بحران آب را داریم. از آن بالاتر ضعف شدید مدیریت و برنامه‌ریزی برای توسعه کلان داریم.
طهماسبی‌پور: اينكه دولت‌ها در دهه‌های گذشته براي یک شهر از منابع آبی شهر دیگر برداشت می‌کردند، ایراد دارد. اسم این کار را گذاشته‌اند مدیریت منابع آب. اما نتیجه‌ای جز نابودی محیط‌زیست و طبیعت برای آن متصور نیست.
مزینانی: برای سمنان هم استاندار به انتقال آب از دریای خزر اصرار دارد. یعنی ما به جای تدبیر و حل درست مشکل به منابع مناطق دیگر دست‌اندازی می‌کنیم.
افشار: سوءمدیریت، خود را در ساخت سد گتوند نشان داد. آب به آن باارزشی به معدن عظیم نمک برخورد کرده و همه آب شور شده است.
فروزنده: بزرگترین مشکل در بخش آب و تمام منابع ایران، بالابودن جمعیت است. ایران بیش از ظرفیت زیستی خود جمعیت دارد. باید رسانه‌ها آن‌قدر در بحث تخریب و کمبود منابع کار کنند که مردم موقع افزایش جمعیت، 10 برابر آنچه که به شغل و آموزش و مسکن فرزندشان می‌اندیشند، به منابع حیاتی و محیط‌زیست فکر کنند اما علی‌الحساب که جمعیت فعلی را داریم، باید چه کنیم؟! اولین نکته این است که باید درصد آگاهی مردم را افزایش داد. مردم کرمان و خراسان  باید از خطر نشست زمین آگاه شوند. مردم خوزستان باید از نابودی نخلستان مطلع شوند. مردم آذربایجان باید بدانند چاه‌های عمیق فقط شوری خاک برایشان دارد. مردم تهران باید بدانند ویلاسازی در شمال فقط چهار تا آجر نیست؛ تخریب آب و جنگل و خاک هم است.  موضوع دیگر در این خصوص تعدد مراکز طرف تقاضا و مصرف آب است. وزارتخانه‌های کشاورزی، صنعت، نفت، مسکن و ده‌ها نهاد دیگر همه برای آب اندکی که وجود دارد، تصمیم می‌گیرند و هیچ‌کس پاسخگو نیست. مشکل اصلی به دولت برمی‌گردد که توجهی به خشکسالی ندارد. مجلس که طرح‌هایی بدون حداقل‌های زیست‌محیطی  را تصویب می‌کند و مردمی که نمی‌دانند وضع چقدر وخیم است.
مساله سوم این است که با توجه به بازده کم و مصرف زیاد آب در کشاورزی، باید تمرکز بر این بخش باشد که متاسفانه کار، دشوار است. کشاورزان پشتوانه مالی زیادی ندارند. آموزش به آنها هزینه و زمان می‌طلبد و دولت در این زمینه عزمی ندارد. آنها هم از ریسک تغییر گریزان هستند. از محل صندوق توسعه ملی، اخذ عوارض آب از صنایعی چون پتروشیمی و فولاد و حتی بودجه دولت باید طرح‌هایی جهت تغییر الگوی کشت محصولات جایگزین اجرا کرد، خودکفایی را فراموش کرد و این‌قدر بر سر مردم بابت مصرف آب ارزان منت نگذاشت.
طهماسبی‌پور: چرا كسي روي اصلاح فرهنگ مدیران اهتمام ندارد. بر فرض که در بخش خانگی که سهم 10 تا 20‌درصدی از مصرف کل آب را دارند با صرفه‌جویی مردم با کاهش مصرف مواجه شدیم، 80‌درصد بقيه كجاي اين معادله است؟ الگوي غلط كشت، روش‌هاي قديمي در ساخت آب‌بندها، هدررفت آب در لوله‌هاي فرسوده انتقال، صنايع پرمصرف آب و ...كجا ديده مي‌شود؟!
کرمانشاهی: مشكل مديريت مينى‌بوس و اتوبوس هنوز در اين كشور حل نشده است. هر دولتى كه سر كار مى‌آيد، از صدر تا ذيل و بدون توجه به تخصص همه مديران را عوض مى‌كند. این وظیفه روزنامه‌نگاران و رسانه‌هاست که مدام بنویسید و مسئولان بخوانند.
فروزنده: مشکل، مردم نیستند. مگر آب شرب چقدر مصرف دارد؟! شاید آب شرب گران باشد ولی مشکل ما گرانی نیست، بلکه کمبود است. باید سراغ کشاورزی رفت نه این‌که به حمام و مسواک زدن مردم توجه کرد و آدرس غلط داد.
کرمانشاهی: جداسازى آب شرب و بهداشتی، پنجاه ‌سال است که در برخى كشورها انجام شده است.
فروزنده: جداسازی آب، کار خوبی است. اگر بشود. در کشوری که مردمش به اسم آب شرب، آبی دریافت می‌کنند که آلوده است و کیفیت آب را نمی‌توان مدیریت کرد، باید فکر طرحی بود که قابل ‌اجرا باشد. سیستمی که توان مدیریت آب شرب را ندارد، نمی‌تواند آب خانگی را تفکیک کند. باید آب شرب را همین‌طور تخصیص داد و رفت سراغ  کشاورزی. الان سال‌هاست که در بسیاری از شهرها عملا آب تفکیک شده. ولی این راه‌حل نیست، راه‌حل رفتن به سمت اصلاح کشاورزی است.
طهماسبی‌پور: همه در مسير غلط گام برداشتيم، چون مسئولان خود را مدير مي‌دانند و به چند ‌سال ميز فكر مي‌كنند. كار ريشه‌اي هزينه و تبعات دارد که کسی زیر بار آن نمی‌رود.
افشار: استاد کردوانی به این نکته اشاره داشت که 70‌درصد منابع آبی کشور در کشاورزی و 20 در صنایع معدنی، نفتی، فولاد و بقیه مصرف مردم است که البته بخش قابل‌توجهی از آن به دلیل فرسودگی و نشت آب هدر می‌رود.
فروزنده: ما با الگوی کشت روزگاری که ایران 5میلیون نفر جمعیت داشت، در ایران 80 میلیونی کشت می‌کنیم. کشاورزان هم بی‌گناهند. چه کسی به آنها آموزش یا وام مناسبی داده است. البته این مشکلات میوه اصلاحات ارضی هم هست .
افشار: من قبلا هم گفته‌ام راه‌حل برای کشور ما تعطیلی کشاورزی سنتی و صنایع آب‌بر مانند فولاد و خودروسازی و جایگزینی اقتصاد دیجیتال و شبکه‌ای به‌ عنوان بخش کارآفرین است. ما می‌توانیم اشتغال آفرینی بالایی در زمینه‌ آی‌تی داشته باشیم.
فروزنده: خشکسالی و فقر اکولوژیک می‌تواند همه چیز مردم را بگیرد. این تصادفی نیست که در نقاط کم‌آبی مثل خاورمیانه و آفریقا تروریسم جریان دارد. نظریه جوامع آب‌سالار توضیح روشنی دارد.
 طهماسبی‌پور: مشكل ناهماهنگي است و باید  وزارت صنعت، نیرو  و کشاورزي اقدام كنند. اين وظيفه شخص رئيس‌جمهوری است كه دستوري امور را پيش ببرد و این هماهنگی را ایجاد کند. كشاورز به تنهایی نمی‌تواند کاری پیش ببرد.
کرمانشاهی: برنامه‌هاى جامع و بالادستى مثل سند چشم‌انداز و برنامه‌هاى پنج‌ساله احكام بسيار خوبي دارد و عموم دغدغه‌هايمان در قاب حكم طرح شده است كه متاسفانه اجرا نمي‌شود و نظارتى هم بر آن نيست. برنامه‌هاى جامع و بالادستى يعنى قوانين بايستى فارغ از تغيير دولت‌ها پايش، اصلاح و اجرا شود. به جرأت مى‌توان گفت كه در تمام موارد و دغدغه‌ها حكم وجود دارد ولى سليقه‌اى عمل‌كردن و حتى عدم مراجعه و توجه و حتى يك‌بار كامل نخواندن آنها توسط مديران اجرایى، مشكل اصلي كشور است.