|  بهنام اخوت  |   فعال مدنی   |

«کودک کار و خیابان» واژه‌ای که مدت‌هاست بر سر زبان‌ها افتاده و هر متخصص و دلسوزی را به سمت‌وسوی خود کشانده است. این‌که کودکان‌خیابان چه‌کسانی هستند و چه‌می‌کنند و اصولا کودک کیست، نیز شاید بارها و بارها در گوش و ذهن ما تداعی شده است. اما یک کودک تنها به واسطه این‌که کار می‌کند یا در هر کوچه و پس‌کوچه‌ای قیافه‌ای رنجور به خود می‌گیرد و به تصور برخی به گدایی می‌افتد، تنها مسأله و مشکل جامعه امروز ایران و نیز جامعه جهانی نیست.
آمار دردناک
با این‌که در کشور ما و به اعتقاد خسرو صالحی- فعال حقوق‌کودک- در بسیاری از کشورهای جهان، آمار درست و علمی از کودکان‌کار و اعتیاد وجود ندارد اما تحقیقی در جنوب تهران نشان می‌دهد که 66‌ درصد کودکان خیابان به بیماری عفونت‌های انگلی روده، 10درصد به عفونت‌های ادراری، 96‌درصد به پوسیدگی دندان‌ها و بیماری‌های لثه و 24‌درصد به عفونت‌های پوستی مبتلا بودند. همچنین از 87 کودک خیابانی مورد مطالعه که میانگین سنی‌شان 11‌سال بوده است، 1/16‌درصد آنها مصرف سیگار و 1/9‌درصد مصرف موادمخدر داشته‌اند. ضمن آن‌که افکار خودکشی در 7/5‌درصد کودکان به اثبات رسید، 5/10‌درصد دچار افسردگی بوده و 5/10‌درصد هم قبلا افسردگی داشته‌اند. درمجموع در 4/61‌درصد از کودکان افسردگی گزارش شده است. در این میان 2/13‌درصد کودکان مبتلا به افسردگی، سیگار و 5/7‌درصد آنان موادمخدر مصرف می‌کرده‌اند. درمجموع 21‌درصد از کودکان موردمطالعه و 15‌درصد کودکان مبتلا به افسردگی، مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته‌اند. این آمار و آمار سال‌های اخیر در کشورمان بنا بر نظر کارشناسان، جز فاجعه‌ای که به واسطه کودک بودن رخ داده است، چیز دیگری نیست. زمانی که یک کودک‌کار بیش از 10 ساعت را در خیابان‌های پرخطر شهر تجربه می‌کند و با انواع مختلف آدم‌ها و بزه‌ها برخورد می‌کند، زندگی با افرادی را تجربه می‌کند که ویژگی‌هایی چون بیسوادی،‌ فقر،‌ اعتیاد، خشونت و آزار، بی‌حرمتی، عدم رعایت بهداشت، سوءتغذیه و... را دارا هستند و ساعات استراحت و تفریح خود را اینچنین می‌گذراند. این وضع مسلما جز بستری پرخطر که او را به آسیب‌های بسیاری فرامی‌خواند، تصویر دیگری در برابرش قرار نمی‌دهد.
اعتیاد در کودکان‌کار و خیابان
طبق آمارهای جهانی 25 تا 95 درصد از کودکان کار و خیابان به‌نوعی از مواد روانگردان و اعتیادآور استفاده کرده‌اند. همچنین عوامل گرایش کودک به مواد نیز بستگی زیادی به سن، جنس و محیط زندگی وی دارد. موسوی چلک، معاون بهزیستی کشور معتقد است، حداقل 10درصد از این‌گونه کودکان بهره هوشی بالای 110 را دارا هستند و به دلیل حضور در خیابان احتمال بیشتری برای مصرف مواد اعتیادآور دارند. خسرو صالحی، فعال حقوق‌کودک، می‌گوید: بحث اعتیاد در کودکان‌کار چند سالی است که مطرح است و یکسری از بچه‌ها نیز متاسفانه به‌دلایل اقتصادی، اجتماعی و... آلوده شده‌اند. در بسیاری از موارد در دسترس بودن مواد، تعداد افاغنه‌بودن کودکان‌کار و افغان‌بودن یک مقدار دسترسی و شرایط را برای اعتیاد بیشتر کرده است. اما بحث مهم‌تری که سازمان جهانی نیز روی آن تأکید دارد، اعتیادی است که منجر به ایدز می‌شود. صالحی، از تعداد پروژه‌های بسیاری که در سطح دنیا تعریف شده که هند و برزیل نمونه‌های آن هستند یاد می‌کند و می‌افزاید: دغدغه جهانی این است که این اعتیاد درحال‌حاضر منجر به ایدز می‌شود و استفاده از سرنگ‌های آلوده به پیشرفت این بیماری کمک می‌کند. همچنین در ایران به نسبت آمار جهانی با توجه به شرایط مذهبی و عرفی جامعه، ایدز از طریق ارتباط‌های جنسی کمتر مشاهده می‌شود.
به‌نظر می‌رسد آنچه در کودکان کار و خیابان به دلیل مشغله کار و وضع اجتماعی و محیطی به افزایش اعتیاد دامن می‌زند به‌نوعی کنجکاوی و شجاعت و نیز منیت کودکانه این گروه از افراد جامعه است. این بچه‌ها به دلیل خصلت ماجراجویی و بی‌باکی خود بیشتر از دیگران در معرض آسیب و خطر اعتیاد قرار می‌گیرند. همچنین دسترسی به انواع مختلف مواد خطرات را برای این کودکان افزایش می‌دهد. در این ارتباط صالحی معتقد است:   موادی که این کودکان مصرف می‌کنند، اصولا موادی است که باید سهل‌الوصول باشد و به دلیل ترس و محیط کار حتی تزریق نیز به نوعی برای این کودکان مشکل است. پس این مواد را هم باید به‌راحتی به‌دست آورند و هم به سهولت به مصرف برسانند. این بچه‌ها عموما از تریاک و مشتقات شروع می‌کنند و به مواد دیگر کشیده می‌شوند. این فعال حقوق کودک ادامه می‌دهد: بچه‌هایی وجود داشتند که معتاد بودند و در بررسی‌ها مشخص می‌شد که از انواع مختلف مواد استفاده کرده‌اند که به دلیل همان کنجکاوی و منیت‌های کودکانه بوده است. ولی به‌هرحال مشکل اعُتیاد بیشتر شده و بعضی از کودکان شیشه و هرویین نیز مصرف می‌کنند.
کار کودک و اجبار به کار و محیط‌های زندگی و کاری او نیز به مسأله اعتیاد دامن می‌زند تا جایی که برخی کودکان کارگر در کارگاه‌هایی که با چسب و بنزین و سایر مواد کار می‌کنند به خوردن و استشمام آن معتاد می‌شوند. کودکان زباله‌گرد به دلیل تماس مستقیم با مواد خطرناک و زباله‌های سمی بیمارستانی یا وسایلی چون سرنگ‌های آلوده معتاد و مبتلا به بیماری‌های عفونی و ایدز خواهند شد. مشکلات و آسیب‌های پیرامون این کودکان آن‌قدر زیاد و قابل‌تامل است که گروه بسیار زیادی از فعالان غیردولتی و دولتی را درگیر خود کرده است. بیش از 30 NGO  حقوق کودک در استان تهران و کل کشور روی پدیده کار کودک فعالیت می‌کنند که بازهم به‌نظر می‌رسد با کمبودهایی مواجه باشد. به‌نظر خسرو صالحی که سال‌هاست روی کودکان‌کار و خیابان تحقیق و بررسی می‌کند، در ایران نزدیک به 7‌میلیون از این بچه‌ها در کنار ما درحال کار هستند که متاسفانه آمار پنهان‌مانده‌ای است و دیده نمی‌شود.
وجود باورهای غلط
باورها و اعتقادات عامیانه بخشی دیگر از عللی است که می‌تواند به اعتیاد و ایدز در کودکان منجر و باعث گستردگی آن شود. در کشور ما اعتقاد بر این است که در صورت بروز درد می‌توان مقداری از تریاک را در آب حل کرده و به کودک خورانید. در کشورهای آفریقایی بر این باورند در صورتی که فرد مبتلا با دختر باکره‌ای رابطه برقرار کند، بیماری وی شفا خواهد یافت. همین موضوع یکی از مشکلاتی است که باعث گسترش روزافزون بیماری ایدز در جوامع آفریقایی شده است. علاوه‌بر مسائل فرهنگی، عواملی چون فقر اقتصادی، کم‌سوادی خانواده، مهاجرت، عدم‌دسترسی به خدمات حمایتی، توزیع ناعادلانه ثروت و رشد فاصله طبقاتی در سال‌های اخیر در بروز این پدیده تاثیرگذار است. موسوی‌چلک در زمینه اعتیاد و گسترش ایدز در کودکان‌خیابان چالش‌هایی را برمی‌شمارد، او می‌گوید: عدم‌دسترسی به همه کودکان، عدم‌همکاری و توجه خود کودک، پایین‌بودن سطح تحصیل که آموزش‌ها را بسیار دشوار کرده است، عدم آشنایی کارشناسان با موضوع، زمان کوتاه ارتباط در مراکز پذیرنده کودک و عدم پذیرش وضع موجود از سوی خانواده، مدرسه و حتی خود کودک چالش‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
به هرحال به‌نظر می‌رسد آموزش‌های مستمر و فراگیر در سطح کودکان، خانواده، محیط اجتماعی و مسئولان مربوطه می‌تواند در شرایط کنونی مورد توجه قرار گیرد. آموزش همتایان یعنی استفاده از خود کودکان برای انتقال مطالب و حساسیت موجود به جامعه هدف و کودکانی که به‌راحتی در دسترس افراد عادی و حتی مددکاران قرار ندارند، شیوه‌ای است که امسال سازمان جهانی و مراکز دولتی و غیردولتی فعال را در کارگاهی به همین عنوان گردهم آورد. نبود قانون مناسب، نارسایی‌های قانونی و درنهایت اجرا نشدن همان قوانین ناقص نیز خود جزو عواملی است که می‌تواند به گسترش اعتیاد در کودکان کار و خیابان شتاب بیشتری بخشد که امید است هرچه زودتر چاره‌ای برای آن اندیشیده شود.