مهدی یساولی دبیر روایت نو
کتاب تأدیب‌النسوان، در بد زمانه‌ای نگاشته شد! نویسنده به ظاهر کم‌نام این کتاب، گویا به نیت یادآوری وظایف سنتی زنان در خانواده و اجتماع، به تألیف کتاب یادشده روی آورد. تأدیب‌النسوان اما همچون تیری بود که کمانه کرد و به سوی خود او بازگشت. شاید اگر کتاب در سده‌های پیش‌تر، قلمی می‌شد نه‌تنها با استقبال مردان روبه‌رو می‌شد، که حتی بسیاری از زنان نیز در مقام قدردانی از نویسنده برمی‌آمدند که پناهگاه همیشگی آنها یعنی «اندرون» و آسایش و آرامش آن را به همگان یادآور شده است! زمانه را اما سیاستی دیگر آمده بود. میانه‌های دوره قاجار، تقریبا از زمان محمد‌شاه، سومین حکمران این سلسله در ایران، با رشد اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی در ایران همزمان شد. گروهی از ایرانیان راه فرنگ در پیش گرفتند و برای دستیابی به علوم و فنون دنیای جدید کوشیدند. از سویی دیگر با پیدایش و گسترش روزنامه‌ها و دیگر نشریات، زمینه‌ای مناسب برای تبادل افکار و اندیشه‌ها و نیز رویارویی‌شان پدید آمد. در پی همین دگرگونی‌ها و نیز پیدایش جنبش مشروطیت ایران بود که نسلی تازه از زنان و مردان آگاه به رفتارهای نوین اجتماعی رشد کرد و بالید. جامعه ایران از همین دوره، راهی تازه در پیش گرفت. دیوار باورهای کهنه درباره جایگاه مردان و زنان و ویژگی‌های آنان، ترک‌هایی برداشت و خلل‌هایی به برج و باروی آن راه یافت.
نویسنده تأدیب‌النسوان یادآور شده بود که زن «موجودی است که مانند کودک باید به وسیله مرد تربیت شود»، «رستگاری‌اش در فرمانبرداری از شوهرش است»، «نباید از شوهرش چیزی بخواهد، مگر این‌که شوهر خودش لطف کند»، «وظیفه‌اش در خانه ایجاد شرایط آرامش برای شوهر است»، «هدف زندگی مشترک رابطه زناشویی مرد با او است»، « باید در تمام زندگی شرمنده و خجول باشد جز در رختخواب»، «موقع غذا خوردن نباید حرف بزند» و سرانجام «باید مانند انسان‌های بیمار بدون شتاب و آرام و کند راه برود». وی اما زمانی را برای یادآوری سنت‌های کهنه درباره جایگاه زنان در خانواده و اجتماع برگزیده بود، که سکه این سخنان و دیدگاه‌ها از رونق افتاده بود. پاسخی مکتوب که بی‌بی خانم استرآبادی به وی داد، کوبنده و قاطع بود.
تألیف کتاب تأدیب‌النسوان در عصر محمد شاه قاجار و سپس نگارش کتاب معایب‌الرجال در سال‌های بعد، رخدادی نیکو برای جامعه ایرانی به شمار می‌آید. این مناظره مکتوب و خواندنی که اکنون به یاری چندین نسخه خطی در کتابخانه‌های بزرگ ایران، در دسترس پژوهشگران قرار دارد، افقی تازه در زمینه اندیشه‌های اجتماعی به‌ویژه نگرش‌های جنسیتی پیش روی ایرانیان
باز کرد. این دو کتاب درواقع برای برطرف ساختن بسیاری از باورهای نادرست درباره جایگاه مردان و زنان در جامعه ایران، سرآغازی مهم به شمار می‌آیند. هرچند به ظاهر، بی‌بی خانم استرآبادی، نویسنده معایب‌الرجال، برنده این مناظره مکتوب به شمار می‌آید، اما پیروز واقعی، جامعه ایرانی بود که بهانه‌ای برای طرح مسأله یافت.
چندین نسخه خطی و چاپ سنگی از دو کتاب معایب‌الرجال و تأدیب النسوان در آرشیو کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، کتابخانه ملی و کتابخانه آیت‌الله مرعشی وجود دارد. پژوهش درباره آنها و مطالعه روی جزییات هریک می‌تواند یافته‌های تازه از اندیشه‌های ترقی‌خواهانه در تاریخ معاصر ایران در دسترس بگذارد. تألیف این دو کتاب را می‌توان آغاز رویارویی‌های جدید اندیشه‌های جنسیتی میان زنان و مردان ایرانی در تاریخ معاصر دانست.