احمدرضا  دالوند

۷۵درصد وزن یک انسان از آب تشکیل شده‌ است و بیش از ۷۰درصد سطح کره زمین را آب پوشانده است. اما، با این حجم عظیم آب، تنها ۲‌درصد از آب‌های کره زمین شیرین و قابل شرب است. از همین2‌درصد آب شیرین، بیش از ۹۰‌درصد به صورت منجمد در دو قطب زمین و دور از دسترس بشر واقع شده‌ است. ایران، سرزمینی که همواره با کم‌آبی رو در رو بوده است، دارای امکانات آبی پراکنده‌ای است که با بدترین وجه ممکن مدیریت می‌شوند. به‌طوری که در طول سال‌ها باید با چنین خبرهایی مواجه شویم که: «کاهش عمق آب تالاب انزلی به کمتر از یک متر...»، «تالاب انزلی در زباله غرق شده است»...، «همه چراغ‌های محیط زیست در ایران قرمز شده‌اند»...
تالاب‌ها محیط‌هایی هستند که مشخصات‌شان چیزی میان خشکی و آب است. تالاب‌ها ممکن است همواره دارای آب باشند یا این‌که گاه خشک و گاه آب‌دار باشند. برخی تالاب‌های نزدیک دریا با جزر و مد تغییر وضع می‌دهند. مشخصه اصلی تالاب‌ها ماندگاری نسبی آب در آنها است. آب تالاب‌ها ممکن است شور باشد یا شیرین. وضع آلودگی تالاب‌ها در ایران همواره مورد نقد بسیاری از دوستداران محیط‌زیست بوده است. عدم مدیریت پسماندها و فاضلاب‌ها در محیط تالابی، قطعه‌قطعه کردن تالاب، آتش زدن حوضچه‌های نفتی در تالاب‌های مناطق نفتی ایران، ازجمله بی‌تدبیری‌هایی است که گویی پایانی بر آن متصور نیست. گونه دیگری از تالاب موسوم به مانداب یا هور، مناطقی از طبیعت است که آب در آن مانده و گیاهان کوتاه بیشتر از جنس علف و نی بر آن روییده باشد. هور، در قیاس با تالاب از منظر مدیریت منابع طبیعی کمترین اهمیت را دارد و گویی برای این در طبیعت شکل گرفته تا با بی‌مهری و سوءمدیریت به گنداب و فنا نزدیک شود.
تالاب انزلی با مساحتی حدود 20هزار هکتار بزرگترین زیستگاه پرندگان مهاجر در ایران است. مشکل مهم تالاب انزلی آلودگی روز افزون آب آن است. چرا که تقریبا فاضلاب تمام خانه‌های مسکونی و اغلب کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی واقع در اطراف تالاب به درون آن یا به داخل رودخانه‌هایی که به تالاب می‌ریزند، سرازیر می‌شوند. طبق نظر موسسه استاندارد در صورتی که مقدار آمونیاک از ۵‌درصد بیشتر و زباله‌ها و زواید این ناحیه به داخل مرداب ریخته شود، تردیدی نیست که با آلوده شدن بیش از پیش آب‌های مرداب که محیط آن در گذشته به منزله بزرگترین زایشگاه و پرورش انواع ماهی فلس‌دار ازجمله ماهی سفید به شمار می‌رفت، باقی‌مانده منابع آبزی مرداب هم در معرض خطر انهدام قطعی قرار خواهد گرفت. از دیگر دلایلی که موجب تهدید تالاب انزلی شده، افزایش سطح رسوب‌ها که باعث کاهش عمق این تالاب شده و همچنین تغییر کاربری زمین‌ها و تبدیل بخشی از «اراضی حاشیه تالاب» به زمین‌های کشاورزی است. در همین حال فاضلاب گوهررود و زرجوب بعد از ریخته‌شدن به رودخانه پیربازار، راهی تالاب انزلی می‌شود که وضع آلودگی مرداب انزلی را تشدید می‌کند. در فروردین ۱۳۹۴، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان، از کاهش عمق این تالاب به کمتر از یک متر خبر داد و دلیل آن را ورود سالانه، ۲۵۰‌هزار مترمکعب، رسوبات طبیعی و خانگی و صنعتی دانست که از ۱۰ رودخانه و ۵ شهرستان، به آن محل وارد می‌شود و نقش مهمی در خشک شدن این تالاب ایفا می‌کند. پروفسور اسماعیل کهرم می‌گوید: «احتمالا تالاب انزلی را از دست می‌دهیم».
تالاب انزلی نه‌تنها یکی از منابع درآمدی برای مردم حاشیه‌نشین خود بوده، بلکه مأمنی برای هزاران پرنده مهاجری است که در فصول مختلف میهمان این پهنه سبز آبی هستند. شاید باورش سخت باشد اما سرما که آغاز می‌شود صدها پرنده خود را از سردترین نقاط سیبری و شمال روسیه به دامن گرم این تالاب می‌رسانند و تمام زمستان را در آن به سر می‌برند. اردک، قو، چنگر، خوتکا، طاوسک، قرقاول، کبک، آبیا، آبچرار، غوصا، تنجه، عقاب دمسفید، آکراس و غاز پیشانی سفید کوچک، تنها بخشی از صدها گونه پرنده‌ای است که تالاب انزلی پناهگاهشان است که در میان آنها، قو، طاوسک، تنجه، عقاب دمسفید، آکراس، غاز پیشانی سفید کوچک و فیل وش (نوعی مرغابی) جزو گونه‌های شکار ممنوع و حفاظت شده است.‌ هزار هکتار وسعت کل تالاب آرام آرام کوچک و کوچکتر می‌شود. مدیرکل سازمان محیط‌زیست گیلان در جمع مدیران گیلان در استانداری این استان، وضع تالاب انزلی را بسیار اسفناک خواند و اظهار کرد: در ایران هفت تالاب در لیست سیاه قرار دارد که یکی از آنها تالاب انزلی است. وی افزود: تالاب بین‌المللی انزلی در‌ سال 1354 در کنوانسیون رامسر به همراه دو تالاب امیرکلایه لاهیجان و سفیدرود به ثبت رسید و قرار شد برای برطرف شدن مشکلات آنها اقدام‌های لازم صورت گیرد. اما، با گذشت سه دهه میانگین عمق تالاب انزلی از 11 متر به کمتر از دو متر کاهش یافته و عرصه زیادی از این تالاب نابود شده است. وی با بیان این‌که مشکل تالاب تنها آب نیست، خاطرنشان کرد: برای برطرف شدن مشکل تالاب انزلی باید به مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی، مدیریت پسماند تالاب، مدیریت پساب‌ها و فاضلاب‌ها، مدیریت آموزش و مدیریت اکوتوریسم تالاب توجه داشت.