شیوا سعیدی، شهروند|  تراز تجاری یا صادرات خالص، تمایز میان ارزش مالی صادرات و واردات طی یک بازه زمانی مشخص است. به عبارت دیگر مانده مثبت، نشان‌دهنده صادرات بیشتر و مانده منفی، نشان‌دهنده واردات بیشتر خواهد بود. به ‌طورکلی صادرات و واردات در حسابی به نام حساب جاری (CurrentAccount)  ثبت می‌شوند و به مانده این حساب، تراز تجاری یا موازنه تجاری گفته می‌شود. بر همین اساس تراز تجاری گاهی اوقات به 2 بخش تراز کالاها و خدمات  تقسیم می‌شود.
دراین موازنه افزایش صادرات با افزایش تقاضا برای ارز در کشور صادرکننده، رابطه مستقیمی دارد. چراکه کشور واردکننده کالا و خدمات، باید پول رایج کشور صادرکننده را خریداری کند. بنابراین هر چه صادرات افزایش یابد، پول کشور صادرکننده تقویت می‌شود. همچنین گزارش تراز تجاری، تأثیر ناچیزی نیز روی بازار سهام دارد اما اگر در یک بازه زمانی ارزش کل واردات بیش از ارزش کل صادرات باشد، این یک تراز تجاری نامطلوب است اما تراز تجاری مطلوب نشان‌دهنده شرایط اقتصادی پررونق یک کشور است.
در مورد مازاد تجاری، به‌طور طبیعی کشورهای واردکننده کالا باید ارز خود را به ارز داخلی کشور صادرکننده تبدیل کنند. این اتفاق منجر به افزایش تقاضا برای پول داخلی کشور صادرکننده کالا و بنابراین موجب افزایش ارزش آن می‌شود. ولی درخصوص کسری تجاری، کشور واردکننده باید ارز خود را به ارز خارجی کشوری که از آن کالا می‌خرد، تبدیل کند. این اتفاق نیز منجر به افزایش عرضه پول داخلی در بازار و منجر به از دست دادن ارزش پول داخلی در مقابل ارزهای دیگر می‌شود. از طرف دیگر خالص صادرات به‌عنوان یکی از عوامل تشکیل‌دهنده درآمد ملی (یا تولید ملی) محسوب و مقادیر مثبت آن باعث افزایش درآمد سرانه مردم یک کشور می‌شود.
در این میان عواملی مانند هزینه‌های تولید (زمین، نیروی کار، سرمایه و ...)، هزینه در دسترس بودن مواد اولیه کالاهای واسطه و ورودی‌های دیگر، حرکات نرخ ارز، مالیات و محدودیت تجارت، موانع غیرتعرفه‌ای مانند محیط‌زیست، بهداشت و استانداردهای ایمنی، در دسترس بودن ارز خارجی کافی برای پرداخت واردات و میزان کالاهای تولید شده در کشور، روی تراز تجاری کشور تأثیر دارند.
تراز تجاری ایران منفی‌تر از گذشته
ایران کشوری است که منابع عظیمی در اختیار دارد و در کنار آن با توجه به ذخایر عظیم انرژی پتانسیل زیادی برای صادرات دارد اما جنگ تحمیلی هشت‌ساله سبب شد طی سال‌های متوالی کسری تجاری بالایی به وجود بیاید، زیرا در این دوران ایران عملا وارد‌کننده بود. پس از جنگ نیز رشد اقتصادی سریع، کسری‌های تجاری بالا و تغییر نظام ارزی در کنار بهبود سازه‌های نفتی، صادرات ایران را دوباره افزایش داد. به همین دلیل از ‌سال 1999 میلادی تاکنون به دلیل افزایش محموله‌های نفت و گاز طبیعی (82‌درصد صادرات) ایران مازاد تجاری ثبت کرده است. با این وجود تحریم‌های سازمان ملل که از ‌سال 2012 آغاز شد، تاثیری منفی روی تجارت خارجی کشور داشت و ایران با وجود منابع کلان و در دسترس با کمبود مشتری روبه‌رو شد. عمده‌ترین واردات ایران شمش فولاد، گندم، ذرت، کنجاله سویا، برنج، توربین‌های گازی و مکمل‌های دارویی هستند. بنابراین پس از تشدید تحریم‌ها و کاهش مشتریان اروپایی، چین با دارابودن سهم 21‌درصد کل صادرات و 17 درصد واردات به یکی از شرکای اصلی تجارت با ایران تبدیل شد و ترکیه و امارات‌متحده عربی نیز در رتبه‌های بعدی مهم‌ترین شرکای تجاری ایران تبدیل شدند.
تراز بازرگاني خارجي كشورمان بدون احتساب صادرات نفت‌خام و ميعانات گازي طي سال2014ميلادي، 20ميليارد و743ميليون دلاري کسری داشته است. این در حالی است كه اين رقم در‌ سال قبل(2013) 15ميليارد و389ميليون دلار بوده که نشان‌دهنده افزایش 5‌میلیارد و 354‌میلیون دلاری کسری تراز تجاری ایران است.
ارزش واردات در اين مدت 61.49درصد از كل مبادلات خارجي كشور را تشكيل داده است. همچنین در سال گذشته ميلادي (2014) ارزش صادرات 34ميليارد و 777ميليون دلار بوده است كه نسبت به مدت مشابه ‌سال قبل آن 11.88درصد رشد داشته است. در مقابل در بخش واردات معادل 55ميليارد و520 ميليون دلار كالا به كشور وارد شده است كه نسبت به واردات 46.5ميليارد دلاري سال 2013 نزديك به 19.5درصد رشد داشته است. بدین ترتیب اين آمار و ارقام باعث رشد 34درصدي تراز تجاري منفي ايران شده است.
در سال 2014 از میان کشورهای طرف معامله، ایران با 5 کشور بالاترین تراز بازرگانی مثبت را به دست آورده است که به ترتیب شامل عراق با تراز بازرگاني 6ميليارد دلار، افغانستان با 2.4ميليارد دلار، تركمنستان با 753ميليون دلار، پاكستان با 627ميليون دلار و مصر با 579ميليون دلار است. در مجموع تراز بازرگاني ايران با اين 5 كشور بيش از 10ميليارد دلار مثبت بوده است كه بخش مهمي از اين آمار مديون صادرات 6ميليارد دلاري به عراق و 2.4ميليارد دلاري به افغانستان است. اين در حالي است كه واردات از عراق و افغانستان حتي به 90ميليون دلار نمي‌رسد.
برخلاف بخش صادرات غيرنفتي كه دايما مشتقات نفتي صدرنشين كالاهاي صادراتي بوده‌اند، در بخش واردات سال 2014 را بايد ‌سال واردات كالاهاي كشاورزي ناميد. طي این‌ سال از مجموع واردات 55ميليارد و520ميليون دلاري بیشترین سهم به ترتیب مربوط به دانه گندم خوراكي به ارزش يك ‌ميليارد و 919ميليون دلار با سهم ارزشي 3.46درصد، برنج به ارزش يك‌ ميليارد و613 ميليون دلار و سهم ارزشي 2.94درصد، كنجاله سويا به ارزش يك ‌ميليارد و571ميليون دلار و سهم ارزشي 2.83درصد بوده است.  در این دوره زمانی امارات با 24.34درصد، چين با 22.64درصد، كره با 7.72درصد بيشترين سهم ارزشی را در تامین کالاهای وارداتی ایران داشته‌اند.
تلاش برای کاهش واردات در ترکیه
یکی از شرکای تجاری ایران، ترکیه است. هر چند این کشور منابع اولیه تولید را در اختیار دارد اما در زمینه انرژی وارد‌کننده محسوب می‌شود. در ژانویه 2015 این کشور کسری تجاری 4305.31‌میلیون دلار را ثبت کرد. تراز تجاری این کشور از 1957 تا 2015 به‌طور متوسط منفی 1465.08 بوده است.
در سال‌های اخیر ترکیه تلاش کرد شکاف تجاری خود را بکاهد. بر این اساس این شاخص از 6.8‌میلیارد دلار در ژانویه 2014 به حدود 4.3‌میلیارد دلار در ژانویه 2015 رسید، زیرا نرخ کاهش واردات سریعتر از صادرات بوده است. در سال جاری میلادی تولیدات کارخانه‌ای  93‌درصد کل صادرات ترکیه را تشکیل داده و محصولات بخش کشاورزی و جنگلداری 4.7‌درصد  صادرات را به خود اختصاص داده است. فروش کالاهایی که به فناوری‌های بالا مجهز نبودند نیز 8.37‌درصد کاسته شده و به این ترتیب 34.4‌درصد از صادرات این کشور را تشکیل داده است.
در مقایسه با ‌سال گذشته میلادی واردات نیز 13.7‌درصد کاهش یافته و به 16.64‌میلیارد دلار رسید که پایین‌ترین آمار واردات ترکیه از سپتامبر 2010 بوده است. مهم‌ترین مقصد صادرات کالاهای ترکیه به ترتیب چین (2.12‌میلیارد دلار)، روسیه (1.91‌میلیارد دلار)، آلمان(1.32‌میلیارد دلار) و ایتالیا               ( 779‌میلیون دلار) بوده‌اند. مهم‌ترین محصولات صادراتی ترکیه منسوجات و پوشاک، اتومبیل، آهن و استیل و مواد شیمیایی و دارویی و همچنین کشتی است. واردات اصلی این کشور نیز ماشین‌آلات، محصولات شیمیایی، کالاهای نیمه‌تمام، سوخت و تجهیزات حمل‌ونقل است.
مازاد تراز تجاری عراق با صادرات نفت
 این کشور نیز یکی از همسایگان ایران و البته رقیب ایران در تولید و صادرات محصولات نفتی است. عراق 95‌درصد از درآمد خارجی خود در عصر جدید را از طریق فروش نفت به دست می‌آورد. در دهه 1980 میلادی مشکلات مالی مربوط به هزینه‌های جنگ 8 ساله با ایران و صدمه به تجهیزات صادرات، دولت این کشور مجبور شد سیاست‌های ریاضتی را در دستور کار خود قرار دهد، وام‌های سنگین بگیرد و بازپرداخت بدهی‌های خارجی را به تعویق بیندازد اما پس از پایان جنگ به تدریج صادرات این کشور از سر گرفته شد و عراق از 2005 میلادی تاکنون هر‌ سال مازاد تجاری داشته است که دلیل اصلی آن افزایش محموله‌های نفتی (99‌درصد کل صادرات) بوده است. کالاهای وارداتی اصلی این کشور ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل، قطعات کارخانه‌ای سوخت معدنی است. شرکای اصلی تجاری این کشور آمریکا (25‌درصد کل صادرات و 6‌درصد واردات) و چین(12‌درصد صادرات و 14‌درصد واردات) هستند. سوریه، هند و کره‌جنوبی نیز دیگر شرکای تجاری این کشور هستند.
براساس آخرین آمار موجود بانک مرکزی عراق در سال 2013 این کشور مازاد تجاری 39792.90‌میلیون دلار را ثبت کرد. تراز تجاری عراق از 1988 تا 2013 به ‌طور متوسط 10117.23‌میلیون دلار بوده است که البته در‌ سال 2012 میلادی به بیشترین میزان یعنی 44053.60‌میلیون دلار رسید.
قطب تجارت جهان گرفتار کسری تجاری
با توجه به منابع طبیعی کلان و صنایع پیشرفته، آمریکا را قطب تجارت جهان می‌نامند. براساس آمارهای رسمی، کسری تجاری آمریکا در ژانویه 2015 میلادی 41752‌میلیون دلار اعلام شده است. متوسط تراز تجاری آن نیز از 1950 تا 2015  میلادی منفی 1279.35‌میلیون دلار اعلام شده است.
با این وجود، ایالات متحده آمریکا از ‌سال 1976 تاکنون به دلیل واردات زیاد نفت و محصولات مصرفی دچار کسری تجاری بوده است. بیشترین کسری تجاری آمریکا با چین، ژاپن، آلمان و مکزیک است. البته آمریکا در تجارت با هنگ‌کنگ، هلند، امارات متحده عربی و استرالیا مازاد تجاری کسب کرده است. در هر حال شکاف تجاری آمریکا از 45.6‌میلیارد دلار در دسامبر 2014 با 8.3‌درصد کاهش به 41.8‌میلیارد دلار رسیده که دلیل اصلی آن کاهش واردات بوده است.
ارزش صادرات این کشور نیز 189.4‌میلیارد دلار است که در مقایسه با دسامبر 2.9‌درصد (5.6‌میلیارد دلار) کاسته شده است. همچنین فروش کالاهای آمریکایی در ماه ژانویه 5.5‌میلیارد دلار کاسته شده و به 128.7‌میلیارد دلار رسیده است، زیرا از ذخایر صنعتی 2.2‌میلیارد دلار کاسته شده بودند. واردات آمریکا نیز با 9.4‌میلیارد دلار (4 درصد) کاهش به 231.2‌میلیارد دلار رسید. البته یکی از دلایل این امر، منازعات کارگری در سواحل غربی آمریکاست.
بزرگترین وارد‌کننده طلا در جهان
شبه‌قاره هند از دیرباز مکانی ایده‌آل برای کسب وکار و صادرات محسوب می‌شود. حریرهای هندی و ادویه‌جات کالایی محبوب در سراسر جهان بوده‌اند. در دنیای جدید نیز این کشور یکی از بزرگترین صادرکنندگان خدمات در دنیاست. در کنار این موارد هند یکی از بزرگترین واردکنندگان طلا و نفت در جهان است. براساس آمار وزارت تجارت و صنعت هند، تراز تجاری این کشور در فوریه 2015 میلادی 6847‌میلیون دلار بوده است. متوسط تراز تجاری این کشور از 1957 تا 2015 میلادی نیز منفی 1965.96‌میلیون دلار اعلام شده است. این کشور از ‌سال 1980 میلادی تاکنون به دلیل رشد واردات (به‌خصوص نفت، طلا و نقره) همیشه کسری تجاری داشته است. بیشترین کسری تجاری هند مربوط به معامله با چین، عربستان سعودی، عراق، سوییس و کویت است و بیشترین مازاد تجاری نیز از معامله  با آمریکا، سنگاپور، آلمان، هلند و انگلیس حاصل شده است.
واردات برای بازسازی در افغانستان
این کشور پس از گذراندن جنگ چند ساله هنوز هم شاهد درگیری و خشونت‌های داخلی است. از ‌سال 2006 میلادی کسری تجاری این کشور در حال افزایش است، زیرا میزان واردات به دلیل تلاش برای بازسازی کشور در حال افزایش است. افغانستان در ‌سال 2014 میلادی، کسری تجاری 8209‌میلیون دلاری را ثبت کرده است. متوسط تراز تجاری این کشور از 2003 تا 2014 میلادی منفی 3823‌میلیون دلار بوده است که بیشترین میزان آن در 2005 و کمترین آن در 2013 بوده است.
محصولات اصلی صادراتی این کشور فرش، میوه‌های خشک و داروهای گیاهی است. کالاهای وارداتی اصلی افغانستان نیز عبارتند از: نفت، ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد خوراکی. شرکای  اصلی تجارت با  افغانستان شامل پاکستان (48‌درصد کل صادرات و 14‌درصد واردات) و روسیه (9‌درصد صادرات و 13‌درصد واردات) و بقیه شرکا را ایران، چین، هند، ژاپن و ترکیه تشکیل می‌دهند.
کاهش تراز تجاری روسیه با تحریم‌ها
روسیه به دلیل موقعیت جغرافیایی و همسایگی با کشورهایی که دسترسی کمی به ذخایر سوخت دارند، تبدیل به یک غول انرژی شده است. این کشور با تکیه بر قراردادهای بلندمدت با قیمت ثابت برای صادرات نفت و گاز با بیشتر کشورهای اروپایی به ثروت عظیمی دست یافته است. براساس آمار بانک مرکزی روسیه این کشور در ژانویه 2015 مازاد تجاری 15047‌میلیون دلاری کسب کرده است. متوسط تراز تجاری این کشور از 1997 تا 2015 میلادی مثبت  9002.83‌میلیون دلار بوده است. روسیه به‌طور مرتب شاهد مازاد تجاری است که دلیل اصلی این امر صادرات کالاهایی مانند نفت خام و گاز طبیعی است. در سال 2013 بزرگترین شرکای تجاری که معامله با آنها برای روسیه مازاد تجاری داشته است هلند، ایتالیا، ترکیه و لهستان بوده‌اند. بزرگترین کسری تجاری نیز به معامله با چین، آمریکا و فرانسه مربوط می‌شود اما ‌سال گذشته دخالت در درگیری‌های اکراین و تحریم مسکو توسط کشورهای اروپایی  به تراز تجاری این کشور لطمه زد.
بدین ترتیب مازاد تجاری روسیه از 18.7‌میلیارد دلار در2014 به 15‌میلیارد دلار در ژانویه 2015 کاهش یافته است و به این ترتیب اقتصاد این کشور شاهد بیشترین کاهش صادرات طی 5‌سال اخیر بوده است. در مقایسه سالانه، صادرات با 30.5‌درصد کاهش به 27.5‌میلیارد دلار رسید که بیشترین کاهش از سپتامبر 2009 بوده است. از سوی دیگر محموله‌های ارسالی به کشورهای خارج از  منطقه CIS یا کشورهای مشترک‌المنافع بیش از 29.3‌درصد کاسته شد. همزمان فروش به کشورهای این منطقه ( ارمنستان، جمهوری آذربایجان، بلاروس، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، تاجیکستان، ترکمنستان، اکراین و ازبکستان) با 38‌درصد کاهش روبه‌رو شد. واردات نیز با 40.4‌درصد کاهش به 12.5‌میلیارد دلار رسید.