احمدرضا  دالوند

یادآوری و آشنایی با واژگان و اصطلاحات تولید کتاب در ایران ماقبل صنعت چاپ، علاوه بر این‌که به ما متذکر می‌شود که ایرانیان در نگارش و تهیه و طراحی انواع کتاب ملتی پرسابقه و خردمند بوده‌اند، این نکته غرورآفرین را نیز به یاد می‌آورد که ما در اموری که در آن به استادی رسیده بودیم، صاحب ادبیات خاص آن رشته هم بوده‌ایم. ساخت و تولید کتاب قبل از صنعت چاپ، بیشتر جنبه هنری داشت تا جنبه تولیدی و به همین سبب چنانچه اجرای کار در هریک از مراحل، دچار اشکال می‌شد، باید همه زحمات از ابتدا تا انتها بار دیگر تکرار می‌شد. هنر کتاب‌سازی قبل از صنعت چاپ، توسط یک گروه کاری متخصص و طی مراحل مختلف فنی و هنری و براساس تقدم و تأخر محاسبه شده انجام می‌گرفت. ساخت و تولید یک کتاب مراحل چندگانه‌ای داشت، از جمله: 1- کاغذسازی، 2- تجلید (جلد‌سازی)، 3- ورّاقی، 4- هنر تزیین کتاب، شامل: (تذهیب، تشعیر، طلاکاری، زرافشانی، جدول‌کشی، مجلس‌آرایی، حاشیه‌سازی)، 5- صحافی، 6- خوشنویسی.
کتاب‌سازی سنتی: ( قطع کتاب )
قطع کتاب قبل از صنعت چاپ براساس منطقی بود که با امکانات و زیرساخت‌های آن زمان مطابقت داشت. برخلاف تولید کتاب در زمانه ما که متاثر است از ابعاد زینک و ابعاد خروجی فیلم و چاپگر و قواره کاغذ.بنابراین در تولید کتب سنتی اصطلاحاتی وجود داشت که نشان‌دهنده فضای فرهنگی آن زمانه، و نیز محدودیت‌های دوران ما قبل صنعت چاپ است:
- قطع بغلی یا جیبی، اندازه تقریبی:  7× 5 سانتی‌متر.| - قطع جانمازی، اندازه تقریبی:  7× 12 سانتی‌متر. | - قطع حمایل، به طول و عرض تقریبی 6 × 12 سانتی‌متر که به‌صورت حمایل روی لباس زیرین آویخته می‌شد. | - قطع نیم‌ربعی، به طول و عرض تقریبی:  9× 17 یا 10× 18 سانتی‌متر. | - قطع ربعی، به طول و عرض تقریبی: 10× 19 سانتی‌متر. | - قطع وزیری کوچک، به طول و عرض تقریبی:  15× 21 یا 14× 22 سانتی‌متر. | - قطع وزیری متوسط، به طول و عرض تقریبی: 16× 24 سانتی‌متر. | - قطع وزیری بزرگ، به طول و عرض تقریبی: 30× 20 سانتی‌متر. | - قطع نیم‌ورقی، به طول و عرض تقریبی: 22× 34 سانتی‌متر. |  - قطع سلطانی یا تیموری، به اندازه تقریبی: 30× 40 سانتی‌متر که این قطع در دوران تیموریان در ایران متداول بود. | - قطع رحلی کوچک، به طول و عرض تقریبی: 27× 42 یا 25× 42 سانتی‌متر. (کتاب قرآن را که کتابی مقدس است، به قطع بزرگ می‌ساختند تا شأن و قداست آن را بر سایر کتب گوشزد کنند، و آن را بالاتر از سطح زمین و بر چهار پایه‌ای می‌نهادند که رحل نامیده می‌شد. از این‌رو کتب با قطع بزرگ را کتب رحلی می‌نامند)| - قطع رحلی متوسط، به طول و عرض تقریبی: 30× 50 سانتی‌متر. | - قطع رحلی بزرگ و حجیم، به طول و عرض تقریبی: 35× 60 سانتی‌متر. | - قطع خشتی، کمتر از سایر کتب متداول بوده و طول و عرض آن هر اندزه که در نظر می‌گرفتند، با هم تقریبا برابر بود. | - قطع بیاضی، که از قسمت طول باز می‌شد و شیرازه‌بندی آن از طرف عرض صفحات بوده است. | - قطع طوماری که به نام‌های « مکتوب دراز لوله » یا « لوله کاغذ» معروف است؛ از لحاظ طول و عرض اختلاف زیادی دارد و گاه طول آن به 20متر هم می‌رسد. (قطع طوماری، یکی از قدیمی‌ترین انواع شکل و هیأت کتاب به شمار می‌رود. )
 ایرانیان تا قبل از اختراع چاپ، در زمینه طراحی و تولید کتاب، خوشنویسی و کتابت، نگارگری و تذهیب، جلدسازی، تشعیر و کاغذسازی ( ورّاقی) سرآمد همه ملل بوده‌اند. هم اینک، کتاب‌های نفیس و شگفت‌انگیز ایرانی دراغلب موزه‌های معتبرعالم همچون گوهرشب‌چراغ، حفظ و نگهداری می‌شود.