احمدرضا دالوند
گفتن ندارد که، جنگل‌ها نبض زمین هستند و مایه حیات انسان و حیوان و حتی بعضی از گیاهان زیرا درختان با جذب گازهای سمی ازجمله دی‌اکسیدکربن و تولید اکسیژن که یکی از اساسی‌ترین نیازهای حیات انسان و حیوان است، باعث دوام حیات انسان و سلامت چرخه طبیعت می‌شوند.
تبدیل درخت به پول، درواقع بخشی از اقتصاد منابع طبیعی است. بعضی از ویژگی‌های جنگل باعث می‌شود که اقتصاد جنگل بی‌نظیر باشد: 1- جنگل‌ها محصولات متفاوتی تولید می‌کنند که بسیاری از آنها قابل فروش به فوریت در بازار نیستند، مانند محصولات فرعی چوب، ارزش چرا یا شکار. جنگل‌ها همچنین تولید‌کننده محصولات غیرقابل تبدیل مستقیم و آنی به پول هستند که به‌وسیله اجتماع ارزشگذاری می‌شوند، از قبیل زیبایی مناظر، فضای باز، کنترل سیلاب و تفریحات. 2- بهره‌برداری از جنگل می‌تواند منافع عده‌ای را در کوتاه‌مدت برآورده کند، لذا خسارات غیرقابل جبرانی به منافع جامعه وارد می‌سازد. مثلا بهره‌برداری باعث صدمه به کیفیت آب، صدمه به خاک، زیبايی‌شناختی و سلامت عمومی بشریت می‌شود. 3- به نظر می‌رسد که جامعه علاقه‌مند به محصولات غیرقابل تبدیل به پول (گزینه اول) و همچنین کاهش خسارات به جنگل (گزینه دوم) باشد. این مسائل باعث می‌شود که بین حقوق عمومی و حقوق خصوصی استفاده از جنگل تناقض پیش بیاید. 4- درخت، به‌عنوان کارخانه مولد چوب وقتی قطع می‌شود یا به اصطلاح برداشت می‌شود، فرآیند تولید چوب متوقف می‌شود. اما خاک و محیط، جهت تجدید حیات باقی می‌ماند. از دیدگاه سوداگرانه، آنالیزهای اقتصادی در تبدیل درخت به پول، بر روی محصولات چوبی انجام می‌گیرد. مثلا قیمت یک مترمکعب چوب در بازار مشخص است. چوب در زندگی ما کاربرد گسترده‌ای دارد. بیش از چند هزار نوع محصول و فرآورده شامل گروه وسیعی از محصولات صنایع تبدیل چوب به انواع محصولات ساخته شده از چوب خام، مثل صنایع دستی و سرویس مبلمان و لوازم اداری و منزل و پارتیشن و کابینت گرفته تا فرآورده‌هایی مثل تخته نئوپان و MDF و روکش و تخته لایه و صنایع تبدیلی شامل انواع خمیر کاغذ و مقوا و سلولز خام و الیاف مصنوعی و... از آن به دست می‌آید. در نبود یک نظارت مثل‌زدنی و مبتنی‌بر منافع ملی، سوداگری تبدیل درخت به پول دیری است که جیب عده‌ای را پر، و چرخه حیات را بر کثیری از ملت تنگ کرده است. از دیدگاه اجتماعی، درخت علاوه‌بر ارزش محصولات چوبی، محصولات غیربازاری هم دارد، مانند ارزش حیات‌وحش، نقش درخت در جلوگیری از فرسایش خاک و وقوع سیل. اما افراد یا جریاناتی که از تبدیل درخت به پول قصدی جز منافع خود ندارند، مطلقا برای سلامت چرخه حیات و اکوسیستم اهمیتی قایل نیستند. نظریه شادروان مهندس کریم ساعی* در پژوهشی با عنوان «آشنایی با منابع طبیعی تجدیدشونده» از انتشارات سازمان جنگل‌ها و مراتع كشور، وزارت كشاورزی، در سال ١٣٦٦ می‌نویسد: مساحت جنگل‌های ایران در گذشته نزدیك حدود ٣٠میلیون هكتار بوده است و هم‌اکنون مساحت جنگل‌های ایران از یک‌ونیم‌میلیون هکتار تا 3میلیون هکتار برآورد می‌شود. در ایران کمتر روستایی است که نمونه‌ای از درختان مورد احترام را در خود نداشته باشد، این درختان و درختچه‌های گوناگون، در باور عامه مردم دارای ویژگی‌های کم‌وبیش یکسانی هستند. ازجمله این‌که بریدن آنها و حتی شکستن شاخه‌های آنها سبب نابودی یا زیان‌های عمده برای شکننده دربرخواهد داشت. این درختان برآورنده حاجات نیازمندان بوده، در دفع برخی امراض و چشم‌زخم موثر هستند. نیازمندان بر آن دخیل می‌بندند، پارچه می‌بندند، نخ گره می‌زنند و قندیل می‌آویزند و افسانه‌ها و داستان‌های بسیاری در پیرامون آنها نقل می‌شود تا آن‌جا که زنده‌یاد فریدون مشیری، شاعر هم‌عصر ما نیز سروده است: من مناجات درختان را هنگام سحر/ رقص عطر گل یخ را با باد/ نفس پاک شقایق را در سینه کوه/ صحبت چلچله‌ها را با صبح/ نبض پاینده هستی را در گندم‌زار/ گردش رنگ و طراوت را در گونه گل/ همه را می‌شنوم/ می‌بینم/...
در سال ۹۳۹ هجری قمری که وحشی‌بافقی از اهالی شهر بافق از توابع یزد، چنین بیانیه صریح و شاعرانه‌ای در دفاع از درخت و طبیعت می‌سراید: ما درخت‌افکن نه‌ایم آنها گروه دیگرند/ با وجود صد تبر یک شاخ بی‌بر نشکنیم...؛ هرگز در مخیله‌اش نمی‌گنجید که شعر شیوایش آن‌قدر متروک بماند که چندین قرن بعد، قطع کردن درخت و تبدیل درخت به پول به شغلی پرسود بدل می‌شود. منابع مختلف تصریح می‌کنند، از کل مساحت ایران تنها ۱۵درصد برخوردار از پوشش گیاهی است و بیش از ۸۵درصد کشور ما جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود؛ از این‌رو نباید فراموش کرد بحران آب ریشه‌ای طولانی در کشور دارد. حفر قنات‌ها و ساختن آب‌انبارهای مختلف و متعدد در شهرهای ایران نشان می‌دهد که ایرانیان همواره با دغدغه دستیابی به آب روبه‌رو بوده‌اند. وجود الهه و معبد آناهیتا در کشور و همچنین نیایش کوروش کبیر مبنی بر این‌که خداوند این سرزمین را از شر خشکسالی دور نگه دارد، نشانه این است که ایران در روزگارهای قدیم با کمبود آب دست‌وپنجه نرم کرده است.
* کریم ساعی، مؤسس رشته جنگلداری در ایران، پایه‌گذار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران، بانی ساخت پارک ساعی و کاشت درختان خیابان ولی‌عصر بود.