مریم شکرانی- شهروند| حدود 8سال پیش بود که «آلوئه‌ورا» برای اولین‌بار به سبد مصرف خانواده‌های ایرانی راه پیدا کرد. حالا دیگر دیدن برگ‌های باریک و بلند این گیاه خانواده کاکتوس در فروشگاه‌ها، نه‌تنها برای بسیاری از مشتریان عادی شده است که بازار ایران شاهد انواع و اقسام محصولات فرآوری شده آلوئه‌ورا یا همان صبر زرد به زبان بومی خودمان است. از کرم‌های مرطوب‌کننده و لوازم بهداشتی گرفته تا نوشیدنی و کمپوت آلوئه‌ورا. این کاکتوس بسیار مقاوم با وجود هزینه ناچیز کشت، دارای ارزش تجاری قابل توجهی است به‌طوری که هر هزار متر مزرعه زیرکشت این گیاه، سالانه تنها 4 تا 6میلیون تومان هزینه دارد و در مقابل حدود 30 تا 40میلیون تومان درآمدزایی می‌کند. نیاز ناچیز به آبیاری، بی‌نیازی گیاه به کود و آفت‌کش‌ها و همین‌طور تجهیزات و ادوات گرانقیمت کشاورزی، هزینه مزرعه‌داری این محصول را به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. به جز این موارد، آلوئه‌ورا به دلیل ویژگی‌های زیستی خاص قادر است در زمین‌های خارج از رده و غیرحاصلخیز ثمردهی کند و همین موضوع به علاوه مزیت‌های اقتصادی دیگر باعث شده است کشت و کار آلوئه‌ورا به یک کسب و کار ارزان با درآمدزایی بالا تبدیل شود. کارشناسان می‌گویند آلوئه‌ورا توانسته است کشاورزان تحصیلکرده را به مزارع ایران جذب کند و حالا با رونق واحدهای فرآوری و از سرگیری صادرات این محصول، بازارهای فروش آلوئه‌ورا رو به بهبود رفته و روند رشد به خود گرفته است. این موضوع در شرایطی اتفاق می‌افتد که اقتصادی نبودن کشت بسیاری از محصولات در بستر کشاورزی سنتی ایران، همواره مورد انتقاد کارشناسان بوده است. با این حال مدل‌های تازه کشت و کار و جذب افراد تحصیلکرده به مزارع می‌تواند آغاز یک تحول مهم در کشاورزی ایران باشد. از آغاز کشت آلوئه‌ورا در ایران کمتر از یک دهه می‌گذرد. نبود واحدهای فرآوری آلوئه‌ورا، کشت و کار این محصول را در دوره‌ای با رکود مواجه کرد اما با توسعه واحدهای فرآوری این گیاه در 3 تا 4سال گذشته، مزارع آلوئه‌ورا حالا دوباره رونق تازه گرفته‌اند و امیدهای جذب بازارهای خارجی این محصول در بین ایرانی‌ها زنده شده است.
کشت اقتصادی با کمترین هزینه ممکن
کشت گیاه آلوئه‌ورا دارای مزایای ویژه اقتصادی نسبت به سایر محصولات کشاورزی است. «میثم کوکبی» کارشناس کشاورزی و مشاوره کشت گیاه آلوئه‌ورا درباره این مزایا به «شهروند» می‌گوید: گیاه آلوئه‌ورا برخلاف بسیاری از محصولات کشاورزی قابلیت برداشت 20ساله دارد. این موضوع به این معناست که در صورت کشت سایر محصولات، کشاورز ناچار است هر سال محصول را بکارد و برداشت کند که این مسأله هزینه زیادی به کشاورز تحمیل می‌کند. چون کشاورز ناچار است هر سال سرمایه‌ای برای شخم زمین، تهیه بذر و نهاده و کاشت مجدد محصول خود هزینه کند اما گیاه آلوئه‌ورا در صورت یکبار کشت، قابلیت برداشت تا 20سال را دارد که این امتیاز باعث می‌شود هزینه بسیاری صرفه‌جویی شود.
وی ادامه می‌دهد: علاوه‌بر برداشت 20ساله، گیاه آلوئه‌ورا ویژگی اقتصادی دیگری دارد که کشت آن را توجیه پذیر می‌کند. آلوئه‌ورا به‌ویژه نژاد بومی آن‌که به گیاه «صبر زرد» نیز مشهور است عاری از هرگونه قارچ و آفت است و همین موضوع گیاه را بی‌نیاز از تمام آفت‌کش‌ها و سمپاشی می‌کند و همان‌طور که می‌دانید یکی از پرهزینه‌ترین فاکتورهای کشت و کار تهیه سموم و آفت‌کش‌هاست. غیر از این، گیاه نیاز به هیچ‌گونه کود شیمیایی و اصولا تغذیه با کود ندارد که این دو آیتم هزینه کشت آلوئه‌ورا را مجددا کاهش می‌دهد و به دلیل ارگانیک بودن محصول مزایای تجاری آن را افزایش می‌دهد.
این کارشناس با اشاره به سایر ویژگی‌های اقتصادی کشت آلوئه‌ورا توضیح می‌دهد: یکی از موضوعات مهم در کشاورزی این است که محصول به موقع برداشت شود زیرا در نظر نگرفتن این موضوع می‌تواند به خرابی و فساد محصول و ضرر و زیان هنگفت کشاورز منتهی شود. همین موضوع خیلی اوقات توانسته است تولیدکننده را تسلیم دلال‌ها کند و برای پیشگیری از زیان بیشتر، کالای خود را با قیمت نازلی به فروش برساند اما در مورد گیاه آلوئه‌ورا الزام برداشت وجود ندارد. این به آن معناست که اگر برگ‌های گیاه مدت زمان بیشتری سر بوته بماند نه‌تنها ارزش تجاری خود را از دست نمی‌دهد بلکه با ایجاد ضخامت بیشتر برگ، هم عصاره و هم وزن محصول افزایش داشته و باعث درآمد اضافه می‌شود. کوکبی همچنین تأکید می‌کند: علاوه‌بر تمام این موارد هزینه کارگری در مزارع آلوئه‌ورا پایین‌تر است. یک هکتار مزرعه گوجه‌فرنگی در طول 2 ماه به 10 کارگر نیاز دارد این در شرایطی است که یک هکتار مزرعه آلوئه‌ورا به دلیل مقاومت بالا و در طول سال به دو کارگر بیشتر احتیاج ندارد.
یک‌سال زنده ماندن، بدون آبیاری
اما مهم‌ترین ویژگی آلوئه‌ورا که کشت آن را در ایران توجیه می‌کند نیاز اندک گیاه به آبیاری است. آلوئه‌ورا همچنین از قابلیت زیست در فقیرترین اراضی برخوردار است. به گفته کارشناسان هر زمین کشاورزی که شرایط کشت و حاصلخیزی خود را ازدست داده است می‌تواند زیر کشت آلوئه‌ورا رفته و به این ترتیب دوباره احیا شده و به چرخه تولید بازگردد.
کوکبی دراین‌باره توضیح می‌دهد: گیاه آلوئه‌ورا قادر است بدون آبیاری تا یک‌سال هم زنده بماند. همین مقاومت بالای گیاه باعث شده است که آلوئه‌ورا در زمین‌های غیرحاصلخیز و خاک شور نیز به بار بنشیند. غیر از این در صورت آبیاری مزرعه آلوئه‌ورا با سیستم قطره‌ای، مصرف آب آن باز هم کاهش قابل توجه دارد و همین موضوع مخارج آبیاری گیاه را تا حد ممکن کاهش می‌دهد. همین‌طور باید اشاره کنم که مزرعه آلوئه‌ورا را می‌توان با آب سخت یا آب شور نیز آبیاری کرد و این موضوع ثمردهی گیاه را تحت‌تأثیر قرار نخواهد داد.
4میلیون هزینه 40میلیون تومان درآمد
اگر از هزینه تهیه زمین صرف نظر کنیم هر هزار متر مزرعه آلوئه‌ورا درحال حاضر بین 4 تا 6میلیون تومان هزینه دارد و به‌طور متوسط سالانه حدود 30 تا 40میلیون تومان درآمدزایی می‌کند. این در شرایطی است که کارشناسان معتقدند با افزایش شمار کارخانجات فرآوری، این میزان درآمدزایی می‌تواند رکورد بالاتری به خود اختصاص دهد.
«ناصر شیرمردی» مشاور کاشت گیاه آلوئه‌ورا به سایت منطقه‌ای «یزد رسا» می‌گوید: به‌طور استاندارد در هر مترمربع 4 بوته آلوئه‌ورا کشت می‌شود که با در نظر گرفتن این پایه، یک مزرعه هزارمتری نیاز به 4هزار بوته آلوئه‌ورا دارد. قیمت هر «پاجوش» (برای تکثیر گیاه) آلوئه‌ورا حدود 500 تومان است که با این حساب حدود 2میلیون تومان صرف تهیه گیاه مادر برای یک مزرعه هزار متری می‌شود. این کارشناس ادامه می‌دهد: هر گیاه حداقل 4 تا 6 کیلو محصول می‌دهد و قیمت خرید هرکیلو محصول حداقل 700 تا 800 تومان است. به این ترتیب اگر متوسط باردهی هر گیاه را 5 کیلوگرم درنظر بگیریم یک مزرعه هزار متری با 4هزار بوته حدود 20هزار کیلوگرم محصول می‌دهد. بنابراین در یک دوره سود خالص حدود 16میلیون تومان است. این در شرایطی است که گیاه مادر علاوه‌بر باردهی حدود 10 تا 16 پاجوش نیز تولید می‌کند که از این میان باید 4 پاجوش گیاه حفظ شود و بقیه پاجوش‌ها قابل فروش است. اگر متوسط تعداد پاجوش‌ها را 10 عدد در نظر بگیریم در یک مزرعه هزار متری 40هزار پاجوش تولید می‌شود که هر پاجوش بین 300 تا 500 تومان خرید و فروش می‌شود. به این ترتیب درآمد حاصل از فروش پاجوش‌ها نیز حدود 12میلیون تومان می‌شود. با این حساب حداکثر درآمد یک دوره برداشت 28میلیون تومان می‌شود. در سال اول کاشت، امکان 3دوره برداشت و از سال دوم امکان برداشت 4 فصل یا 4دوره وجود دارد که اگر بخواهیم این مبلغ را با توجه به بازار فعلی در نظر بگیریم در یک‌سال می‌توان حداقل حدود 40میلیون تومان درآمد داشت.
قابلیت برداشت 4 فصل آلوئه‌ورا
میثم کوکبی هم درباره دوره باردهی آلوئه‌ورا به «شهروند» می‌گوید: این گیاه 4 فصل است و در تمام فصول سال قابلیت باردهی دارد اما در اولین دوره کشت، محصول پس از 6 ماه قابل برداشت است و پس از این دوره گیاه می‌تواند هر 3 ماه یکبار محصول بدهد. میزان نیاز گیاه به آبیاری هر پنج روز یکبار است و هر بوته حدود 10 لیتر آب مصرف می‌کند. در صورت استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای میزان آب مورد استفاده به‌طور قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. درحال حاضر هزینه تجهیز هر هکتار زمین کشاورزی به آبیاری قطره‌ای بین 800هزار تا یک‌میلیون تومان است. به جز عملیات شخم‌زنی زمین در ابتدای کشت گیاه، یک مزرعه آلوئه‌ورا به ماشین‌آلات و تجهیزات کلان دیگری نیاز ندارد و برداشت از گیاه نیز به صورت دستی انجام می‌شود. ضمن این‌که مزرعه به عملیات سمپاشی و کوددهی نیاز ندارد.
از عرق آلوئه‌ورا تا صادرات ژل به سوییس
بازار فروش آلوئه‌ورا در ایران از حدود 3سال پیش رونق بیشتری پیدا کرده و متنوع‌تر شده است. این موضوع را میثم کوکبی کارشناس کشاورزی می‌گوید. او درباره جزییات بازاریابی برای این محصول، توضیح می‌دهد: تقریبا تا حدود 5سال پیش هیچ صنعت و واحد فرآوری آلوئه‌ورا در کشور وجود نداشت و همین موضوع افول دوره‌ای کشت و تولید این گیاه را به دنبال داشت اما درحال حاضر وضع بهتری رقم خورده است و روزبه‌روز به تعداد واحدهای فرآوری آلوئه‌ورا در کشور اضافه می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: درحال حاضر علاوه‌بر بازار فروش فله آلوئه‌ورا، این گیاه در تناژ بالا برای بهره‌برداری در کارخانه‌های تولید مواد غذایی مانند نوشیدنی، مربا، کمپوت و... خریداری می‌شود. به جز این ژل و پودر ژل آلوئه‌ورا مصارف بهداشتی دارد و توسط کارخانه‌های تولید لوازم بهداشتی و آرایشی خریداری می‌شود. ضمن این‌که در ایران یک واحد تولیدی به صورت اختصاصی اقدام به تولید عرق آلوئه‌ورا کرده است همین‌طور یک کارخانه تولید مواد بهداشتی و آرایشی نیز وجود دارد که تمام محصولات خود را با استفاده از عصاره طبیعی این گیاه تولید می‌کند.
این کارشناس تأکید می‌کند: بخشی از تولید آلوئه‌ورا به تازگی به خارج از کشور صادر می‌شود که برگ خام این گیاه بیشتر به ترکیه و کردستان عراق و تعدادی از کشورهای آسیای میانه صادر شده است. صادرات بوته و پاجوش گیاه نیز درحال حاضر به کشورهای قبرس، عراق و پاکستان انجام می‌شود. علاوه‌بر این بخشی از محصولات فرآوری شده مانند ژل و پودر ژل آلوئه‌ورا به سوییس صادر می‌شود. «ناصر شیرمردی» کارشناس و مشاور کشت آلوئه‌ورا نیز درباره نحوه فروش داخلی این گیاه می‌گوید: مزرعه‌داران معمولا پیش از یک دوره کشت و برداشت با کارخانه‌ها و تجار متقاضی قرارداد فروش امضا می‌کنند. براساس این قرارداد فروش 75درصد پرداخت، پیش از برداشت گیاه انجام می‌شود و 25درصد باقیمانده در زمان تحویل کلیه محصول پرداخت می‌شود.