|  روزبه رهنما |   روزنامه‌نگار|

پیدایش دبستان به سبک نوین در ایران، از میانه‌های عصر قاجار آغاز شد. گذر از مکتب‌خانه‌ها و مدرسه‌های علمیه به مدرسه به شیوه نو، برخی از رجال خوش‌نام و مال‌دار آن روزگار را برآن داشت تا به عرصه‌ای تازه از نوع‌دوستی وارد شوند. ساخت دبستان به سبک جدید برای کودکان فقیر و یتیم، در میانه‌های عصر قاجار به‌ویژه پس از عصر ناصرالدین شاه، ازجمله این اقدامات است که نیک‌اندیشان ایرانی انجام داده‌اند.
11‌سال پیش از شکل‌گیری و به بارنشینی جنبش مشروطیت در ایران، که خود برای گسترش هم‌یاری و دیگریاری در جامعه ایرانی سرآغازی به شمار می‌آید، نهادی خیریه در تهران بنیاد گذارده شد که برای دیگران در دهه‌های بعد، الگویی مناسب و راه‌گشا شد. مدرسه خیریه فیروزکوهی در زمره نخستین نهادهای نوین آموزشی خیریه در ایران به شمار می‌آید. میرزا سیدکریم خان سردار فیروزکوهی، مشهور به منتظم‌الدوله سردار مکرم، ساخت مدرسه خیریه فیروزکوهی یا سردار فیروز جنگ را در منطقه‌ای از تهران که امروز با نام خیابان شیخ‌هادی شناخته می‌شود، آغاز کرد. مدرسه خیریه در هجدهم ذی‏الحجه‌ سال 1316 قمری (1277 خورشیدی) ساخته شد. مدرسه کار تعلیم و تعلم را به روش اصول و تشکیلات مدارس فرنگ با پیشرفته‏ترین و تازه‏ترین وضع متداول در کشورهای مترقی آن روز آغاز کرد. او برای اداره امور و تأمین هزینه‌های این خیریه، تدبیری مناسب اندیشید. آن‌گونه که از وقف‌نامه آقا میرسید کریم‏خان منتظم‏الدوله سردار مکرم (سردار فیروزکوهی)، موجود در آرشیو اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه، برمی‌آید، این نیک‌مرد قاجاری، همچنین بهترین املاک و مستغلات خود در تهران، شمیران، دماوند و مازندران را به همراه «عامه منسوبات و منضمات شرعیه و عرفیه هریک از آنها از اراضی و صحاری و مزارع و مراتع و قنوات و قلعه و نحو ذلک مما یَتَعلَّق و ینسب الیها» در راه ساخت و اداره مدرسه برای اطفال نیازمند و یتیم، وقف مؤبّد (همیشگی) شرعی کرده است. قریه مغانک واقع در دماوند، قریه سرداریّه واقعه در غار طهران و قریه حاجی‏آباد و گل‏نشین در ساری ازجمله این رقبات به شمار می‌آمدند. منتظم‌الدوله همچنین در وقف‌نامه، ترتیب و اولویت پذیرش کودکان را در مدرسه خیریه مشخص می‌کند «... اولا اطفال بی‏پدر و مادر را به تحصیل علوم و صنعت وادارند، اگر اطفال بی‏پدر و مادر از فقرا میسر نشد، اطفال بی‏پدر را به تحصیل وادارند و با عدم تیسر از ایشان اطفال فقرا را به تحصیل علم و صنعت وادارند».  واقف همچنین تصریح می‌کند که «... اولا مداخل صرف اطفالی که در مدرسه خیریه جدیدالاحداث خود جناب واقف هستند بشود و در صورت انهدام بالکلیه و عدم تمکن از این مدرسه، صرف اطفال و ایتام فقرا که در سایر مدارس تحصیل علم و صنعت کنند بشود و در هرجا که باشند و مخارج تعمیر اعیان موقوفه و تعمیر خود مکتب‏خانه مقدم است ...». به سفارش واقف، «بعد از تعمیر مکتب‏خانه آنچه بماند باید صرف اطفال شود از طعام و لباس و حق معلّم و غیرآن از لوازم مکتب‏خانه ...».  براساس گزارشی که در مجله وقف میراث جاویدان در ‌سال 1374 خورشیدی ارایه شده است، شیوه ساخت مدرسه و وقف رقباتی در تهران و مازندران برای تأمین هزینه‌های اداره امور آن به گونه‌ای بود که حتی مظفرالدین شاه قاجار را تشویق کرد هنگام بازدید از آنجا، معدن زغال‏سنگ گاجره را برای تأمین سوخت محصلان به مجموعه املاک موقوفات اهدا کند.  مدرسه در زمینی به گستره پنج‏هزار متر، ساختمان‌هایی گوناگون داشت که آشپزخانه، آبدارخانه، خوابگاه اطفال و پرستاران و زمین ورزش را دربرمی‌گرفت. نکته‌ای مهم در زمینه اداره مدرسه خیریه آن بود که سردار فیروزکوهی، برای آینده کودکان فقیر و یتیم مدرسه، روشی دوراندیشانه در پیش گرفته بود؛ بدین‌ترتیب که کارگاهی صنعتی در محوطه مدرسه ایجاد کرد که فنون گوناگون همچون نجاری، بافندگی و آهنگری را به کودکان بیاموزند. این مسأله موجب می‌شد، کودکان بی‌سرپرست، پس از پایان تحصیلات، بتوانند در آینده وارد چرخه اشتغال جامعه شوند. آن‌گونه که نویسنده مقاله «گزارشی از بنیاد موقوفات سردار فیروزکوهی» روایت کرده است، در این مدرسه نزدیک به شصت نفر از اطفال یتیم و بی‏بضاعت شبانه‏روزی نگهداری می‏شدند و از همه حیث از خوراک و پوشاک و مقرری مورد پذیرایی قرار می‏گرفتند. بسیاری از تعلیم‌یافتگان این مدرسه بعدها در زمره رجال علمی و ادبی ایران جای گرفتند.