لیلا مهداد- طرح نو| سازمان بهزیستی، سازمانی خدماتی است که اقشار آسیب‌پذیر جامعه را مطابق وظیفه قانونی، زیر چتر حمایت خود قرار می‌دهد. هدف نظام رفاهی و «بِه زیستی» در تمام دنیا این است تا با زیر پوشش قرار دادن اقشار ضعیف و آسیب‌پذیر جامعه، هم دست نوازشی باشد بر زخم‌های آنها و هم با وجود چنین رویه‌ای، نیازمندانی که در اثر ناملایمت‌های زندگی زمین خورده‌اند، بتوانند روی پای خود بایستند و دوباره طعم خوش زندگی را بچشند. یکی از بخش‌های سازمان بهزیستی در کشور ما، حمایتگری واحد توانبخشی است که معلولان ذهنی، جسمی، سالمندان و.... و به‌طورکلی کسانی را که به هر دلیل میزانی از توانایی خود را از دست داده‌اند، تحت پوشش قرار می‌دهد و با برنامه‌ها و خدماتی که ارایه می‌دهد سعی دارد به آنها این خودباوری را القا کند که با نداشتن تمام توان هم برای جامعه و هم برای خانواده خود مفید هستند و می‌توانند بهتر از دیروز، فردای خود را بسازند. در ادامه گپ‌وگفتی را که با رامین رضایی معاون توانبخشی سازمان بهزیستی، برای آشنایی با این واحد انجام شده   از نظر می‌گذرانید.
بیایید بحث را از توضیح درباره فعالیت‌های توانبخشی بهزیستی، آغاز کنیم. درباره این حوزه توضیح دهید.  
بهزیستی در زمینه توانبخشی به  معلولان جسمی- حرکتی، معلولان ذهنی، سالمندان، افراد دارای ضایعه ‌نخاعی و بیماران روانی مزمن، خدمات ارایه می‌کند. فعالیت بهزیستی سابقه طولانی دارد و سال‌هاست که با رویکردهای مختلف مانند مراکز نگهداری شبانه‌روزی، مراکز روزانه، مراکز ویزیت در منزل، بحث طرح توانبخشی مبتنی بر خانواده و جامعه، بحث کارهای فرهنگی و هنری، مباحث مربوط به ورزش معلولان و همچنین نیازهایی مانند تحصیل، اشتغال و تمامی مباحثی که یک انسان برای زندگی نیاز دارد، معاونت توانبخشی سازمان بهزیستی برنامه دارد و فعالیت‌هایی را هم  انجام داده است. کسی که عنوان معلول دارد براساس تعریفی که از معلول ارایه شده؛ سازمان بهزیستی مکلف به ارایه برخی از خدمات به اوست که براساس نیازسنجی در کمیته‌های تعیین وضع فرد انجام می‌شود اما این‌که به همه نیازهای فرد پاسخ داده می‌شود، مسلما خیر! چون این امر در تمام زمینه‌ها و کشورهای مختلف نمی‌تواند به‌ صورت صددرصد انجام شود و این مسأله بستگی به توان اقتصادی، نیروی انسانی و پتانسیل‌های موجود در جامعه دارد، البته این موضوع تنها مختص به بهزیستی نیست بلکه در موارد مختلف مانند مسکن، اشتغال، تحصیل و... نیز صدق می‌کند. سازمان بهزیستی حسب تکلیف قانونی خود و به حد بضاعت و گاهی بیشتر از حد بضاعت خود تلاش می‌کند به نحوی که نیازهای معلولان، سالمندان و ... را برای ارایه خدمات در اولویت قرار بدهد.
شناسایی و تحت‌پوشش قرار دادن معلولان به چه صورت است؟
سازمان بهزیستی واحدهایی برای پذیرش و تعیین شدت معلولیت و نوع معلولیت را در همه استان‌ها و شهرستان‌ها دارد؛ یک رویکرد این است که فرد با مراجعه به مراکز مذکور شرایط خود را بازگو می‌کند و با نیازسنجی‌ای که در این مراکز صورت می‌گیرد‌ درصد معلولیت و نیازهای فرد مشخص می‌شود و برحسب آن خدماتی برای فرد معلول در نظر گرفته می‌شود. رویکرد دیگری نیز وجود دارد که سازمان بهزیستی خود به دنبال فرد می‌رود، البته این رویکرد در حوزه توانبخشی وجود دارد، چون در حیطه اجتماعی و  پیشگیری خدمات عام‌تر است و تمام افراد جامعه را دربر می‌گیرد. در حیطه توانبخشی چون تکلیف سازمان بهزیستی خدمات‌رسانی به افراد کم‌بضاعت از نظر جسمانی است یا افراد مراجعه می‌کنند یا سازمان در طرح توانبخشی مبتنی بر جامعه، سراغ این افراد می‌رود و با شناسایی آنها خدمات مورد نیاز آنها را ارایه می‌دهد.
واحد توانبخشی از چه مرحله‌ای به کمک معلول می‌شتابد؟ بخش توانبخشی سازمان بهزیستی وظیفه درمان ندارد اگرچه در بحث سلامت به مفهوم عام (تنها در بخشی از آن) خدماتی را ارایه می‌کند اما وظیفه پیشگیری اولیه  و درمان به عهده این معاونت نیست. در حقیقت توانبخشی از مرحله توانمندسازی فردی که دچار ناتوانی‌های جسمی، روانی و ذهنی به هر طریقی شده است وارد میدان می‌شود. درواقع این معاونت بعد سوم پیشگیری را به عهده دارد. در حیطه پیشگیری، پیشگیری از افزایش معلولیت یا در مورد توانمندسازی، توانایی‌های باقیمانده فرد را ارتقا می‌دهیم تا باعث بهبود شرایطش شود.

این مسیر در ابتدا برمی‌گردد به ارتقای توانمندسازی جسمانی فرد معلول (مشکلات اسکلتی، استخوانی، جسمی، مفصل و عضله) در بحث معلولیت‌های ذهنی، روانی مشکلات  ناشنوایی و بینایی ما سعی می‌کنیم به کمک یکسری وسایل کمکی توانایی جسمی فرد را ارتقا ببخشیم تا فرد بتواند با توانایی‌ای که دارد، اقداماتی را که یک فرد عادی قادر به انجام آن است، انجام بدهد. این یک بحث است، بحث بعدی مربوط به ارتقای توانمندی‌های اجتماعی در زمینه مشارکت‌ها و فعالیت‌های مدنی است. سازمان دنبال این است که با قوانینی، حضور فرد معلول در جامعه را مهیا کنیم تا به جامعه الحاق شود. بحث دیگر که نهایت اقدام این معاونت است، بحث خودباوری دادن به فرد معلول است؛ این‌که او فردی اثرگذار بر جامعه، خانواده و محیط پیرامون خود است. همه این اقدامات یک‌سری اقدامات اولیه و ثانویه‌ای دارد که سازمان در این مسیر تمام تلاش خود را دارد.
بهزیستی برای رفاه بیشتر معلولان چه رایزنی‌هایی را  با ارگان‌ها و سازمان‌های دیگر دارد؟
یک انسان دارای نیازهای متفاوتی است. اگر یک فرد از نظر جسمانی هم توانمند بشود، نیازمند تحصیل است در این‌جا سازمان آموزش و پرورش وارد میدان می‌شود و مسئولیت‌هایی دارد یا در بحث تحصیلات آکادمیک بهزیستی نقشی ندارد. در حقیقت بهزیستی تلاش می‌کند فرد مورد نظر به افرادی که در سنین تحصیل هستند، الحاق شود. در بحث اشتغال فرد معلول، سازمان بهزیستی و به‌طور جد معاونت توانبخشی وظیفه حرفه‌آموزی را بر عهده دارد و بعد از آن فرد را به بازار کار الحاق می‌کند یا در مورد مسکن، سازمان بهزیستی با نهادها و موسسات مرتبط کشور رایزنی‌هایی برای تأمین مسکن این افراد صورت می‌گیرد. در مباحثی مانند بیمه و درمان و... بهزیستی با سازمان‌های مرتبط رایزنی‌های مورد نیاز را انجام می‌دهد تا خدماتی را برای این عزیزان ارایه کند. در بحث مناسب‌سازی مسیرهای رفت‌و‌آمد‌های شهری کارهایی با شهرداری انجام شده است، اگرچه هنوز به نحو احسن و ایده‌آل این کار صورت نگرفته اما نسبت به گذشته کارهای چشمگیری در این مورد را شاهدیم. در بحث مبلمان شهری و بحث اتوبوس‌ها و وسایل نقلیه و ...  به‌طورکلی نیازهای این افراد، سازمان بهزیستی، تنها متولی پیگیری این امور است. متاسفانه در زمینه فعالیت‌هایی که سازمان بهزیستی انجام داده، ما همیشه قسمت خالی لیوان را می‌بینیم اگر منصفانه نگاه کنیم کارهای زیادی توسط این سازمان صورت گرفته است و این را قبول داریم که در بعضی از موارد امکانات موجود کفاف نیازها را نمی‌دهد و سازمان بهزیستی هنوز هم تلاش‌های خود را در این موارد انجام می‌دهد.
از آنجایی که نیازها نامحدود و توانایی‌ها برای پاسخگویی به این نیازها محدود است، نمی‌توان به شکل ایده‌آل به تمام نیازها پاسخ گفت. در حقیقت ما با اقیانوسی از نیازها روبه‌رو هستیم که امکانات موجود کفاف آنها را نمی‌دهد و ما  از تلاش دست نمی‌کشیم و مدیریت صحیح این است که بین نیازهای نامحدود و امکانات و توانایی‌های محدود تعادلی ایجاد شود و این کار همان استفاده بهینه از امکانات است. سازمان بهزیستی با سازمان یا نهاد خاصی در ارتباط نیست، بلکه برحسب نیاز با نهاد‌ها و سازمان‌های مختلف همکاری دارد، در حقیقت هر مشکلی که برای جامعه هدف این سازمان پیش بیاید، سازمان مکلف است با سازمان مربوطه رایزنی‌های لازم را انجام دهد. به‌عنوان مثال در قوه قضائیه باید از حقوق معلولان دفاع کنیم. با بخش اجتماعی شهرداری‌ها مراوداتی داریم، وزارت کشور و وزارت بهداشت حتی با مجلس برای قانونگذاری‌های سازمان، همکاری‌ها و رایزنی‌های لازم را انجام می‌دهد. نهاد‌ها و تشکلات مربوط به معلولان از مواردی است که سازمان ارتباط تنگاتنگی با آنها دارد، چون این نهاد‌ها درواقع صدای معلولان هستند و مشکلات و مسائل آنها را انعکاس می‌دهند.
چه اقداماتی برای سالمندان انجام می‌شود؟ آیا در این مورد از نیروهای داوطلب نیز استفاده می‌کنید؟
مراکز شبانه‌روزی نگهداری سالمندان، مراکز روزانه و ویزیت در منزل سالمندان  و همچنین طرح مراقبتی از سالمندان در خانه از اقداماتی است که بهزیستی برای سالمندان ارایه داده است، البته تلاش سازمان بهزیستی این است که به این جامعه هدف در خانه و جامعه خدمات‌رسانی کند ولی آن دسته از افراد که شرایط نگهداری از آنها در خانه مهیا نیست، سازمان سعی می‌کند فرصت‌هایی را برای مراقبت از آنها در مراکز احیا کند. ما در مورد سالمندان نیروهای داوطلبی داریم که برای استحمام و برخی از کارهای آنها به مراکز خدمات ارایه می‌کنند ولی برای جذب داوطلبان باید دقت نظر لازم صورت بگیرد، چون در ارایه خدمات به این عزیزان عزت و حفظ‌ شأن آنها برای سازمان بسیار مهم است، البته قابل ذکر است، خیرینی هستند که در زمینه مشارکت‌های اجتماعی یاری‌دهنده سازمان هستند. کسانی که بخواهند به صورت داوطلبانه با سازمان همکاری داشته باشند، باید به واحدهای مشارکت‌های سازمان بهزیستی مراجعه کنند تا از آن طریق بتوانند با روش‌هایی که می‌توانند با سازمان همکاری داشته باشند، آشنا شوند. البته اطلاع‌دهی در این زمینه را مراکز نگهداری بهزیستی نیز می‌توانند به مراجعان ارایه بدهند، البته باید این نکته را متذکر شد که در تمام دنیا داوطلبان در اموری مداخله می‌کنند که دارای یک مقطع زمانی کوتاه‌مدت باشد. بحث داوطلبی یکی از موضوعاتی بود که اخیرا مورد توجه قرار گرفت، درواقع با جرأت می‌توان گفت در کل دنیا، داوطلب به این شکل که بیاید و در سیستم رفاهی - اجتماعی، خدمات درازمدت ارایه کند، مقدور نیست. در حقیقت می‌شود گفت داوطلبانی که در دنیا برای انجام کاری می‌آیند را نمی‌شود داوطلب نامید چون آنها را نظام آن کشور مکلف به انجام آن کار کرده است. به عنوان مثال کسی که از مقطع کارشناسی به کارشناسی ارشد می‌رود، یکی از آیتم‌هایی که در نظر گرفته می‌شود، فعالیت‌های داوطلبی فرد است. با این اوصاف نمی‌شود اینها را کار داوطلبانه در نظر گرفت. از آنجایی که کار و ارایه خدمات در سازمان بهزیستی یک کار مستمر و بلندمدت است، کسی نمی‌تواند تمام وقت خود را صرف کار داوطلبانه در این سازمان کند.
ایران در مقایسه با کشورهای خاورمیانه در چه جایگاهی قرار دارد؟
خدماتی که سازمان بهزیستی انجام می‌دهد درواقع وظیفه خود می‌داند و برنامه‌های بلندمدت و کوتاه‌مدتی که در نظر گرفته می‌شوند، براساس رویکردهایی است که سازمان انتخاب می‌کند. برنامه‌های درازمدت تدوین می‌شوند و براساس برنامه‌های عملیاتی اجرا می‌شوند. زمانی است که برنامه‌ای جزو اولویت‌هاست و اجرای آن ضرورت است و زمانی هم نه برنامه‌ای موقتی اجرا می‌شود تا سازمان به رویکردهای مهم‌تر خود برسد. خوشبختانه یکی از پیشروترین کشورها در ارایه خدمات توانبخشی در منطقه خاورمیانه، کشور ایران است و در زمینه توانبخشی مبتنی بر جامعه ایران جزو برترین کشورها در آسیاست، البته باز برای رسیدن به شرایط ایده‌آل مورد نظر فاصله داریم.
چرا اقدامات بهزیستی دیده نمی‌شود؟
سازمان بهزیستی، سازمانی برای ارایه خدمات است با مجموعه‌ای از نیازها که به‌طور مداوم از طرف بخش‌های مختلف جامعه مطرح می‌شود؛ بخش‌های مطالبه‌گر. و همیشه تنها بخشی در جامعه انعکاس می‌یابد که متاسفانه سازمان نتوانسته به‌طور مطلوب به آن رسیدگی کند اما نباید خدمات و فعالیت‌های صورت‌گرفته را از نظر دور داشت و این وظیفه به عهده رسانه‌هاست تا این تلاش‌ها را منعکس کنند، البته روابط عمومی سازمان برنامه‌هایی را برای ارایه کارهای انجام شده از طریق صداوسیما و رادیو دارد و کارهایی هم انجام شده است ولی شاید لازم باشد در این زمینه فعالیت بیشتری در واحدهای رسانه‌ای کشور و همین‌طور روابط عمومی سازمان داشته باشند.
آیا معلولانی که تحت حمایت توانبخشی بودند، جذب نیروی کار شده‌اند؟
در چند ‌سال اخیر  در زمینه اشتغال جامعه هدف معلولان و هم برحسب قانون که در میان استخدامیان باید 3درصد معلولان باشند و چه در بحث کارگاه‌های حمایت شده  و چه در مورد دادن وام‌ها یا کمک‌های مالی  بلاعوض به معلولان برای ورود به بازار کار فعالیت‌هایی صورت گرفته است. در مورد این‌که چه‌ درصدی از جامعه معلول هستند، نمی‌شود اظهارنظر کرد چون تعریف معلولیت متفاوت است. زمانی است که تنها معلولیت‌های بارز مدنظر است؛ برحسب تجربه من در دو دهه خدمت در این زمینه 2درصد افراد جامعه دارای معلولیت بارزند که نیازمند دریافت خدمات توانبخشی به‌موقع هستند. زمانی هم براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت هر فردی که به دلیل اختلال عملکردی با معلولیت‌هایی مواجه می‌شود، با فعالیت‌های اجتماعی خودش؛ شاید این فرد تنها یک انگشت نداشته باشد اما براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی این افراد 10درصد جامعه را شامل می‌شوند. این امر بستگی به شرایط اجتماعی دارد؛ افزایش بیماری‌های روانی، افزایش امید به زندگی در جامعه، طول عمر بیشتر و... با همه این تعاریف نمی‌توانم‌ درصد دقیقی از معلولیت ارایه داد اما در کشور ما 4درصد مطرح است اما تنها 2درصد نیازمند دریافت خدمات به‌موقع هستند. در تمام دنیا معلولان جزو نیازمند‌ترین افراد یک جامعه هستند؛ هم از نظر تحصیلات و هم از نظر مالی و اقتصادی و اکثرا در گذران زندگی‌شان با مشکل مواجه هستند، البته این تنها در حیطه معلولان و سالمندان نیست، افراد عادی جامعه که با این کمبودها روبه‌رو هستند سازمان به دنبال فرصت‌هایی برای رفع نیاز‌های آنهاست. در اکثر کشورها به‌خصوص کشور خودمان کسانی در روستاها زندگی می‌کنند که از طریق
 استاد – شاگردی در فعالیت‌های مالی خرد شرکت دارند که از این طریق می‌توانند زندگی خود را اداره کنند. خوشبختانه سازمان در این زمینه هم ورود کرده است.