احمدرضا  دالوند

چشم‌ها برای انسان کارهای زیادی انجام می‌دهند. به‌عنوان مثال، یک نگاه می‌تواند نقش تنبیه کننده، تشویق‌کننده و یا حالت غلبه و تسلط را داشته باشد. اندازه مردمک چشم می‌تواند معرف علاقه و یا بی‌رغبتی باشد. دراین مختصر، با مفاهیم نمادین و اسطوره‌ای مربوط به «تک‌چشمی» و «سه‌چشمی»  در تمدن مصری و عبری و هندی و... کاری نداریم.  بلکه به معانی متعارف دید «دوچشمی» که بیان‌کننده حالت طبیعی آن  از جهت توازن معنوی و جسمانی است، از نقطه‌نظر شاعران، دانشمندان و هنرمندان می‌پردازیم.
برای شاعران، چشم استعاره‌ای است بیانگر احساسات و اندیشه‌هایشان:   استفاده وسیع هنرمندان و شاعران از رازهای دیدن و اسرار نهانی یک نگاه و تاثیرات جادویی آن، سیاهه‌ای طولانی از «استعاره نگاه» در بیان زیبایی‌ها و جذبه‌های این عضو مرموز در چشمخانه سر انسانی پایان‌ناپذیر است... حافظ سروده است: رَواقِ مَنظَرِ چَشمِ من، آشیانه‌ی توست/ کرم نما و فرود‌آ، که خانه، خانه‌ توست...  و سعدی عاشقانه‌ای با استعاره «چشم» سر می‌دهد: ‌ای‌چشم تو دلفریب و جادو / در چشم تو خیره چشم آهو/ در چشم منی و غایب از چشم / زان چشم همی کنم به هرسو/ صد چشمه زچشم من گشاید /  چون چشم بر افکنم بر آن رو / ... و مولانا:   چشم تو خواب می‌رود یا که تو ناز می‌کنی / نی به خدا که از دغل چشم فراز می‌کنی...   و در زمانه ما، بیژن جلالی شاعر، درکتاب «دیدارها» نوشته است: در روز / برای تماشای آسمان / نه عینک دورلازم است / و نه عینک نزدیک...
برای نقاشان، چشم مهم‌ترین راه ورود به اسرار جهان است:   لئوناردو داوینچی هم از اسرار چشم با خبر بوده و تابلوی مشهور لبخند ژکوند را با تمهید خاصی پرداخته بود. داوینچی از دونوع دید چشمی که شامل  «دید مستقیم» و «دید پیرامونی» است  کاملا آگاه بود. دید مستقیم برای مشاهده جزییات کارایی فراوان دارد، اما برای تشخیص سایه‌ها مناسب نیست. برای مثال چنانچه در تابلوی لبخند ژکوند اثر داوینچی کمی دقیق می‌شویم: پی می‌بریم ابهام در لبخند ژکوند، به این دلیل است که تقریبا با سایه‌ها و مهارت لئوناردوداوینچی در تکنیک «محو کاری» ساخته شده است. پس این لبخند محو و پوشیده، با دید غیرمستقیم یا پیرامونی بهتر آشکار می‌شود. درواقع هرچه بیشتر به لب‌های مونالیزا خیره شوید، کارکرد دید پیرامونی کاهش می‌یابد تا جایی که لبخند او به کلی محو می‌شود. بهترین مثال برای درک دید مستقیم و دید غیرمستقیم، خیره‌شدن به یک حرف در صفحه‌ای از یک نوشته است. تمرکز روی یک حرف، تشخیص حروف دیگر در صفحه را هرچقدر هم که به حرف موردنظر نزدیک باشد، دشوار می‌کند. داوینچی برای ترسیم چهره مونالیزا از همین اصل استفاده کرده است .لبخند مونالیزا، تنها هنگامی ظاهر می‌شود که به سایر اجزای صورت او خیره شوید.
برای دانشمندان  و پزشکان، چشم نمونه عالی لنز و دوربینی است که دستیابی به قابلیت‌های شگفت آن ناممکن است: در دید «دو چشمی»  که  طبیعت انسان است، هر دو چشم به یک نقطه نگاه می‌کنند. بخش بینایی مغز، دو تصویر رسیده را به صورت یک تصویر سه‌بعدی ترکیب می‌کند. اما، دوربین عکاسی از دور و نزدیک با هم نمی‌تواند به‌طور صحیح عکس بگیرد، باید برای عکس‌برداری از دور، دوربین آماده شود، چنانچه برای عکس‌برداری از نزدیک نیز آماده می‌شود. ولی چشم، به دور و نزدیک با هم می‌نگرد. با یک نگاه نزدیک را می‌بیند و با همان نگاه دور را می‌بیند. در بیان توانایی چشم انسان، کافی است به خاطر آوریم که، تلسکوپ‌ها دور را نزدیک می‌کنند تا دیده شود، و  میکروسکوپ‌ها ریز را درشت می‌کنند،تا دیده شود  ولی تاکنون ابزاری ساخته نشده است که در وضع واحد هم تلسکوپ باشد و هم میکروسکوپ. هم دور را نزدیک کند، و هم ریز را درشت سازد. ولی چشم انسان دو کاره ساخته شده است و عمل تطابق چشم به سرعت و سهولت عجیبی انجام می‌گیرد. ماده‌ای ژلاتینی و شفافی به نام زجاجیه در چشم انسان هست که تمام حفره درونی کره چشم را پر می‌سازد و در عقب «عدسی چشم» قرار گرفته و از هر طرف پوسته شفافی اطراف آن را فراگرفته است؛ کار این ماده شفاف، «شکست نور» است. مردمک چشم در حالات مختلف آن‌قدر نازک و کلفت می‌شود تا نوری را که به آن می‌رسد برای استفاده دید کاملاً متمرکز نماید، و این کیفیت در هیچ یک از اجسام حتی در شیشه یافت نمی‌شود. مردمک چشم در حقیقت مانند دوربین عکاسی است با این تفاوت که خودکار است یعنی نیاز به این ندارد که ما آن‌را کم و زیاد کنیم بلکه در تاریکی خودبه‌خود گشاد و در روشنایی تنک می‌شود. این بخش از چشم از روی این اصل مردمک نامیده شده ‌است که دو نفر که در مقابل یکدیگر واقع شوند، تصویر هرکدام در وسط سیاهی چشم طرف مقابل دیده می‌شود.  چشم انسان هم می‌تواند دور را ببیند و هم نزدیک را، بنابراین، هم تلسکوپ و هم میکروسکوپ است.
برای سیاستمداران: برای این‌که متوجه شوید آدم‌ها لیبرال هستند یا محافظه‌کار، می‌توانید عکس رهبران سیاسی این دو جناح را به آنها نشان دهید. مردمک چشم لیبرال‌ها هنگام مشاهده عکس رهبران لیبرال منبسط،  و هنگام دیدن عکس رهبر محافظه‌کارها منقبض می‌گردد. مردمک چشم محافظه‌کارها برخلاف آن واکنش نشان می‌دهد.