مهرداد کریمی پژوهشگر و مدرس

آن‌چه که در این مجموعه نوشتارها ارایه می‌شود، مفاهیمی است که می‌توان آنها را برای یک فعالیت ترویجی در ارتباط با فضای مجازی، باز تعریف کرد و از دیدگاهی بیشتر انسان‌شناسانه به بررسی‌شان پرداخت. مفاهیمی که از چگونگی حضور و تعریف مفهوم خود و چگونگی شکل‌گرفتن هویت مجازی تا محتوا و ویژگی‌های شبکه‌ها و گروه‌های ارتباطی و واقعیت افزوده و مسأله حریم‌های شخصی و اجتماعی و اهمیت و مفهوم نشانه‌ها را دربرمی‌گیرد.
همان همیشگی
گمان می‌کنم که تصور چنین صحنه‌ای، شما را برای چند لحظه در همین حال و هوا قرار دهد. شما وارد رستوران آشنایی می‌شوید که جزو مشتری‌های وفادار آن به حساب می‌آیید. شاید همراه با یک دوست که میهمان شماست و احتمالا برای نخستین‌بار به آن‌جا آمده است. سلام و علیکی می‌کنید و به سمت یکی از میزهایی که موقعیت مناسبی دارد یا مخصوص مشتری‌های خاص و وفادار است، هدایت می‌شوید. پیشخدمت که او هم شما را می‌شناسد به نزدتان می‌آید و با لبخندی بر لب، لیست خوراک‌ها را در اختیار شما و دوستتان می‌گذارد. نگاهی به جلد منو می‌اندازید، بدون مطالعه آن را پس می‌دهید و با اعتماد به نفس کامل می‌گویید: همان همیشگی! و با گفتن همین دو کلمه، تکلیف را مشخص می‌کنید. بی‌تردید، دوست شما یا سایر مشتری‌هایی که تازه وارد به حساب می‌آیند، نمی‌توانند با تکرار این کلمات، مقصود خود را برسانند. آشنا بودن با سلیقه یا سفارش شما، نیاز به پیش‌زمینه‌هایی دارد که آنها را از مدتی قبل فراهم کرده‌اید.  به‌گمانم می‌توان چنین موقعیتی را با چگونگی حضور در فضای مجازی مقایسه کرد. کافی است یکی، دو بار سری به تارنماهای معروف و پرطرفدار با جنبه‌های تعاملی یا اجتماعی بزنید، انتخاب‌هایی داشته باشید یا اطلاعاتی از خودتان را در فرم‌هایی که ارایه شده‌اند، درج کنید. در حضور بعدی، متوجه می‌شوید که تبدیل به یک مشتری وفادار (loyal customer) شده‌اید! گاهی به محض ورود، با همان نامی که نام‌نویسی (registration) یا تأیید کرده‌اید، شما را مخاطب قرار داده، به شما خوشامد می‌گویند؛ و بعد با پیشنهادها و پیوندهایی مواجه می‌شوید که جزو لیست علاقه‌مندی‌هایتان هستند و احتمالا از این همه توجه، شگفت‌زده خواهید بود! اما چندان تعجب نکنید، مدتی است که گرایش‌ها و راهبردهای بازاریابی جدید، از روش تولید انبوه به سوی سفارشی‌سازی انبوه، تغییر جهت داده است و حالا، به‌عنوان جزیی از مجموعه بیکران مخاطبان دنیای مجازی، با انبوهی از انتخاب‌های متنوع مواجه هستید که مطابق سلیقه یا نیازهای شما پیشنهاد می‌شوند.
فکر می‌کنم اگر رستورانی که مثال زدیم، چنین رویه‌ای را درباره مشتری‌هایش در پیش بگیرد، موفقیت و شهرت فراوانی به دست می‌آورد، اما کار به همین آسانی هم نیست، اگر چه مجموعه‌های بزرگ و لوکسی نظیر هتل‌های ریتز کارلتون (Ritz Carlton) خدماتی از این دست را برای مشتری‌های خاص و ویژه خود ارایه می‌کنند: به محض ورود، همه چیز مطابق سلیقه مشتری تنظیم می‌شود. ولی ارایه چنین خدماتی در سطحی وسیع با دشواری‌های فراوانی همراه است. اینجاست که تفاوت‌ها میان فضای مجازی و دنیای واقعی و محدودیت‌هایی که دارد، خودنمایی می‌کند. فضای مجازی، محدودیت‌های فیزیکی یک ساختمان یا چهار دیواری حقیقی را ندارد. دسترسی به آن، در گستره بسیار وسیعی امکان‌پذیر است و به همین نسبت، امکان ایجاد ارتباط از دورترین فاصله‌ها را فراهم می‌آورد. در مقایسه با یک فروشگاه واقعی یا رستوران، فضای مجازی طیف بسیار متنوع‌تر و پرشمارتری از انتخاب‌ها را پیش‌روی شما می‌گذارد. قالب‌هایی که به‌صورت مستقیم قابل دریافت و نگهداری (دانلود) یا استفاده هستند، به‌عنوان فیلم، موسیقی، تصویر یا متن و نوشته ارایه می‌شوند، اما این امکان نیز وجود دارد که کالاهای مختلفی با کاربری‌های گوناگون را سفارش دهید و آنها را در محلی که مایل هستید، دریافت کنید. واقعا حتی تصور این هم که در چنین فضای جذاب و بیکرانی، یک مشتری ویژه یا وفادار به شمار آیید، وسوسه‌کننده است.