در 28 ژوئن 1914 حول و حوش ساعت ۱۱ صبح «فرانتس فردیناند» و همسرش، «کنتس سوفی چوتک» به قتل رسیدند و این ترور، دستاویزی برای آغاز جنگی 1564 روزه شد که درنتیجه آن چیزی نزدیک به 15میلیون نفر جان باختند.
فرانتس فردیناند، ولیعهد اتریش که وارث تاج و تخت پادشاهی اتریش- مجارستان بود، به همراه همسرش، «کنتس سوفی چوتک» بهدست «گاوریلو پرینسیپ» جوان ملی‌گرای صرب بوسنیایی از اعضای گروه «دست سیاه» (Black Hand) در «سارایوو»، پایتخت بوسنی که در آن زمان جزو صربستان بزرگ بود، به قتل رسیدند.
امپراتوری اتریش که یکی از قدرت‌های بزرگ اروپا و جهان به حساب می‌آمد، با متهم کردن دولت صربستان و دخالت در این ترور، آن دولت را مسئول این واقعه دانست. بنابراین تقاضای تحقیقاتی با شرکت نمایندگان اتریش صورت گرفت که دولت صربستان، تحقیقات را پذیرفت، اما با حضور نمایندگان اتریش مخالفت کرد.
در همان روز ترور، امپراتوری اتریش- مجارستان به صربستان اعلام جنگ کرد. در همین حال، روسیه آماده دفاع از صربستان می‌شود و بسیج عمومی اعلام می‌کند. آلمان هم به حمایت از اتریش، به روسیه و فرانسه اعلان جنگ می‌دهد. میلیون‌ها تن از مردم شادمان در خیابان‌های شهرهای مهم اروپا شروع به رقص و پایکوبی کرده و تصمیم حاکمان خود را برای رفتن به جنگ، مورد حمایت قرار دادند. مردان جوان داوطلب برای جنگیدن، هجوم می‌آورند و ناباورانه، همه دنیا به خاک و خون کشیده می‌شود. درنهایت رقابت دولت‌های بزرگ بر سر مستعمره‌ها و مسائل نظامی و ملی پای قدرت‌های بزرگ را به میان می‌کشد و منجر به آغاز جنگ اول جهانی از سال 1914 تا 1918 می‌شود.
اول اوت، آلمان، جنگ با روسیه را آغاز می‌کند؛ 2اوت، نظامیان آلمان لوکزامبورگ را اشغال می‌کنند؛ ۳ اوت، آلمان با فرانسه وارد جنگ می‌شود؛ ۴ اوت، آلمان به بلژیک بی‌طرف، حمله می‌کند؛ و این اقدام یعنی حمله به یک کشور بی‌طرف موجب دخالت انگلیس در جنگ می‌شود. ۱۰ اوت، اتریش - مجارستان با روسیه وارد جنگ می‌شود؛ ۲۳ اوت، ژاپن با آلمان وارد جنگ می‌شود؛ ۹ اکتبر، بلژیک به دلیل محاصره نظامیان آلمان سقوط می‌کند و جنگ همچنان ادامه و گسترش می‌یابد. در این جنگ، طرفین متخاصم عبارت بودند از «متحدین» یعنی: آلمان، اتریش و هنگری (مجارها) که بعدها ترکیه عثمانی و بلغارستان نیز به آنها پیوستند و «متفقین» یعنی: فرانسه، انگلیس، روسیه، بلژیک، صربستان و ژاپن؛ سپس ایتالیا، رومانی، پرتغال، یونان و ممالک متحده آمریکا. به‌طورکلی در این جنگ ۱۴ کشور اروپایی و ۳۵ کشور جهان که عموما از اقمار کشورهای اروپایی بودند درگیر شدند.
اگرچه عوامل مختلفی مثل عامل اقتصادی، مشکلات داخلی کشورها، عوامل خارجی و تسویه‌حساب کشورها با یکدیگر و مسائل بین‌المللی را برای آغاز این جنگ می‌شمارند، اما علل اصلی جنگ جهانی اول عبارت بود از مواردی مثل رقابت اتریش و روسیه در بالکان، اختلاف بین فرانسه و آلمان از سال ۱۸۷۰ درباره آلزاس ولرن و رقابت اقتصادی و دریایی میان آلمان و انگلیس؛ اما بهانه شروع جنگ، ترور ولیعهد و همسرش بود. جنگ جهانی اول با همه خرابی‌ها و کشتار انسان‌ها و نابود کردن زیرساخت‌های صنعتی، اقتصادی و اجتماعی، درنهایت در ۱۱ نوامبر سال ۱۹۱۸با امضای پیمان صلح، پایان یافت.
نظر شماری
از تاریخدانان در مورد مقصر اصلی
درحالی که بیش از 100سال از آغاز جنگ جهانی اول می‌گذرد، بحث بر سر این‌که کدام کشور مسئول شروع این فاجعه عظیم بوده، همچنان ادامه دارد.
«سر مکس هیستینگز»، کارشناس تاریخ نظامی، می‌گوید: «هیچ کشوری به تنهایی مسئول درگرفتن جنگ نیست، اما به‌نظر می‌رسد سهم آلمان از همه بیشتر باشد. این کشور در ژوئیه ۱۹۱۴ (تیر و مرداد ۱۲۹۳) به تنهایی قادر بود جلوی وقوع فاجعه را بگیرد. برای این کار کافی بود «چک سفیدی» را که در حمایت از حمله احتمالی اتریش به صربستان در اختیار این کشور قرار داده بود، پس بگیرد. متاسفانه این استدلال را که صربستان کشوری سرکش بود و استحقاق مجازات‌‌شدن بهدست اتریش را داشت، قبول ندارم. فکر هم نمی‌کنم که روسیه در سال ۱۹۱۴ خواهان جنگ بود.»
«سر ریچارد جی اوانز»، استاد برجسته تاریخ دانشگاه کمبریج معتقد است: «صربستان مقصر اصلی وقوع جنگ جهانی اول بود. ملی‌گرایی و توسعه‌طلبی صرب‌ها نیروهای بسیار مخربی بودند و حمایت صربستان از سازمان تروریستی دست سیاه (یک انجمن نظامی سری متشکل از ملی‌گرایان صرب) عملی بسیار غیرمسئولانه بود. مسئولیت اتریش - مجارستان هم تنها اندکی کمتر بود. این کشور واکنش بی‌تناسبی به قتل ولیعهد امپراتوری هابسبورگ نشان داد. فرانسه روسیه را نسبت به اتریش - مجارستان جری کرد و آلمان هم اتریشی‌ها را به اصرار بر خواسته‌هایشان تشویق کرد. بریتانیا مثل آنچه در جریان بحران بالکان کرده بود، در میانجی‌گری میان طرف‌ها کوتاهی کرد، زیرا از بلندپروازی‌های اروپایی و جهانی آلمان بیمناک بود».
«دکتر هدر جونز»، استادیار تاریخ بین‌المللی در مدرسه اقتصاد لندن می‌گوید: «شمار معدودی از تصمیم‌گیرندگان سیاسی و نظامی جنگ طلب در اتریش مجارستان، آلمان و روسیه باعث وقوع جنگ جهانی اول شدند. قتل اعضای خاندان سلطنتی پیش از سال ۱۹۱۴ کار نسبتا متداولی بود و معمولا به جنگ منجر نمی‌شد. اما در اتریش - مجارستان نظامیان جنگ‌طلب که مقصران اصلی شروع جنگ بودند، از قتل دوک اعظم فرانتس فردیناند، ولیعهد اتریش و همسرش بهدست صرب‌های بوسنی به‌عنوان دستاویزی برای تسخیر و نابودی صربستان استفاده کردند.»
«جان رول»، استاد بازنشسته تاریخ، دانشگاه ساسکس: «دلیل وقوع جنگ جهانی اول یک حادثه یا شکست دیپلماسی نبود. این جنگ به خاطر توطئه و همدستی آلمان و اتریش- مجارستان اتفاق افتاد که می‌خواستند جنگی به راه بیندازند و البته امیدوار بودند بریتانیا وارد آن نشود.»
«گرهارد هیرشفلد» استاد تاریخ مدرن و معاصر، دانشگاه اشتوتگارت در این‌باره گفته است: «نخبگان محافظه‌کار پروس و آلمان از مدت‌ها پیش از آغاز جنگ معتقد بودند که وقوع یک جنگ اروپایی به تحقق اهداف بلندپروازانه آلمان در مورد تبدیل‌شدن به یک قدرت استعماری و همچنین دستیابی به پرستیژ نظامی و سیاسی در جهان کمک خواهد کرد.»
«دیوید استیونسون»، استاد تاریخ بین‌الملل، مدرسه اقتصاد لندن نیز معتقد است «بیشترین تقصیر متوجه دولت آلمان است. حاکمان آلمان با تشویق اتریش- مجارستان به حمله به صربستان، امکان درگرفتن جنگ در بالکان را فراهم کردند. آنها به خوبی می‌دانستند که این درگیری ممکن است ابعاد بزرگتری پیدا کند. خیلی بعید بود که اتریش - مجارستان بدون حمایت آلمان چنین واکنش شدیدی نشان دهد. علاوه‌بر این، آلمانی‌ها با دادن ضرب‌الاجل به روسیه و فرانسه، بر شدت خصومت‌ها در سطح اروپا افزودند. آنها همچنین با حمله به لوکزامبورگ و بلژیک، معاهدات بین‌المللی را نقض کردند، آن هم درحالی‌که می‌دانستند حمله به بلژیک به احتمال قریب به یقین به ورود بریتانیا به جنگ منجر خواهد شد. البته این بدان معنا نیست که عوامل دیگری هم در این میان تاثیرگذار نبوده، یا این‌که آلمان به تنهایی مسئول بروز جنگ بوده است. رفتار صربستان در قبال اتریش - مجارستان به‌شدت تحریک‌آمیز بود و به‌هرحال برای وقوع یک درگیری نظامی به دو طرف نیاز است.»
چه می‌شد اگر...
استفاده از سلاح‌های شیمیایی، غرق صدها کشتی، به‌وجود آمدن مشکلات سیاسی - اجتماعی و بیشترشدن فاصله طبقاتی میان ثروتمندان و مردم عادی، تنها بخش‌هایی از اتفاقاتی بود که به دنبال جنگ جهانی اول رخ داد.
جنگ جهانی اول، نقشه سیاسی اروپا را تغییر داد. چهار امپراتوری را نابود ساخت، امپراتوری آلمان تاج و تخت را از دست داد و دولت جمهوری جایگزین آن شد. امپراتوری‌های شکست خورده اتریش ـ مجارستان و عثمانی هر دو از هم گسیختند و امپراتوری روسیه نیز بهدست انقلابی‌های بلشویک افتاد.
همچنین، با اشغال ایران توسط بریتانیا و خرید آذوقه مردم ایران توسط ارتش اشغالگر و شروع قحطی بزرگ ۱۹۱9 - ۱۹۱7 بین 8 تا 10میلیون نفر از مردم ایران به کام مرگ فرو رفتند. بیشتر افرادی که در جنگ کشته شدند، مردان جوان بودند. تنها در طول این مدت، حدود 65میلیون نفر بسیج شدند. از این عده، حدود 9میلیون نفر کشته شدند؛ حدود 22میلیون نفر (به نسبت یک سوم) معلول و از کار افتاده، 7میلیون نفر برای همیشه ناقص و معلول شدند و حدود 5میلیون نفر نیز مفقود شدند.
حال می‌توان برای این پرسش، پاسخ بهتری یافت: «چه می‌شد اگر جنگ جهانی اول
به راه نمی‌افتاد؟»