در سال‌های اخیر، کاهش جایگاه علمی ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌ها به‌ویژه از سال ۲۰۲۱ به بعد، نگرانی جدی جامعه دانشگاهی و سیاست‌گذاران را به دنبال داشته است. این اتفاق از سال ۲۰۲۱ شروع شده است که در واقع جایگاه علمی کشور در این سال رتبه ۱۴ در جهان بود که متأسفانه با تغییر جایگاه این عدد به ۱۷ رسیده است. مهم‌ترین شاخص‌هایی که در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی (QS)، تایمز، شانگهای مورد ارزیابی قرار می‌گیرد عبارتند از: کیفیت آموزش، تعداد استناد‌ها به ازای هر مقاله، درصد همکاری‌های بین‌الملل، اشتغال فارغ‌التحصیلان و درآمد‌های پژوهشی و صنعتی. به زبان ساده نمره‌ای که دانشگاه‌ها در مورد این شاخص‌ها می‌گیرند، درنهایت جایگاه آن مرکز علمی را مشخص می‌کند. حالا به گفته سیمایی صراف وزیر علوم، جایگاه علمی کشور که پیش‌تر در رده‌های بهتری در سطح جهانی قرار داشت، از سال ۲۰۲۱ دچار افت شد و از رتبه ۱۴ اکنون به رتبه ۱۷ جهانی رسیده است.
دانشگاه‌های ایران در پایین لیست‌ها
سقوط سه پله‌ای سطح علمی دانشگاه‌های ایران در حالی رخ می‌دهد که تا سال ۲۰۱۸، برخی دانشگاه‌های ایران نظیر دانشگاه تهران، صنعتی شریف، علم‌وصنعت و تربیت مدرس در جمع ۵۰۰ تا ۷۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار داشتند. اما در بازه ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ بسیاری از این دانشگاه‌ها با افت ۵۰ تا ۱۰۰ پله‌ای مواجه شدند یا حتی در برخی رتبه‌بندی‌ها از جدول خارج شدند. به گفته کارشناسان مهم‌ترین عوامل مؤثر شامل کاهش رشد استنادات، کاهش سهم مقالات ISI و افت شاخص همکاری‌های بین‌المللی بوده است. به‌طور نمونه، بر اساس رتبه‌بندی QS در سال ۲۰۲۳، همکاری علمی بین‌المللی دانشگاه‌های بزرگ ایران حدود ۳۰ درصد کمتر از متوسط جهانی برآورد شده است.
آسیب‌شناسی شرایط ایران
به اعتقاد کارشناسان، تحلیل و بررسی ارزیابی‌های علمی منتشر شده حکایت از ضعف حاد دانشگاه‌های ایران در سه حوزه مهم دارد که می‌توان آن‌ها را در محور‌های زیر خلاصه کرد:
۱. درصد پایین تعاملات علمی بین‌المللی: که مانع رشد شاخص همکاری و هم‌نویسندگی جهانی می‌شود.
۲. افزایش شکاف کمّی و کیفی تولید مقالات و استنادات: به ویژه در حوزه‌های علوم پایه و مهندسی.
۳. ناتوانی در جذب و نگهداشت نخبگان: که به مهاجرت استعداد‌ها و کاهش ظرفیت علمی طولانی‌مدت منجر شده است.
از فرسودگی زیر ساخت‌ها تا نگاه منفی به پژوهش و علم آفرینی
صمد نژاد ابراهیمی،مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم اما معتقد است که این موضوع دلایل مختلفی دارد. وی در این زمینه می‌گوید: دلایل مختلفی را برای کاهش رتبه علمی و انتشارات ایران می‌توان متصور شد. یکی از دلایل نزولی شدن رتبه علمی کشور کاهش انگیزه اعضای هیأت‌علمی به واسطه تبلیغات منفی در مورد چاپ مقالات علمی است. افراد و نهاد‌های مختلف در کشور عنوان می‌کنند که مقاله کارکردی ندارد، مقاله نوشتن بیهوده است و همین موضوع باعث می‌شود که پژوهشگران انگیزه خود را برای نوشتن مقاله از دست بدهند.
مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی یکی دیگر از دلایل مهمی که منجر به کاهش تعداد مقالات ایران و اُفت رشد علمی کشور شده است را مسائل مالی پژوهش دانست و گفت: مشکل فرسوده بودن زیرساخت‌های پژوهشی و پایین بودن حقوق اعضای هیأت علمی می‌تواند سبب رفتن افراد از دانشگاه‌ها به سمت صنعت و مهاجرت دانشگاهیان به خارج از کشور شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی کاهش دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تمایل دانشجویان به ادامه تحصیل را نیز از دیگر مسائل مؤثر در کاهش رتبه علمی کشور معرفی کرد. نژاد ابراهیمی به روند نزولی انتشار مقاله در دنیا اشاره کرد و گفت: کل دنیا نیز در حال تجربه روند نزولی انتشار مقالات است و در سطح کلان بررسی‌ها نشان داده که در کشور‌های تأثیرگذار نیز این روند کاهشی را داشته‌ایم ولی باعث کاهش رتبه علمی آن‌ها نشده است.
عضو هیأت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی به نقش کشور‌های منطقه در رتبه ایران از نظر تعداد انتشارات اشاره کرد و گفت: کشور‌های منطقه و رقبای ما سرمایه‌گذاری زیادی را در حوزه علم و فناوری انجام داده‌اند و ممکن است در صورتی که اقدام جدی در این زمینه انجام نشود و سرمایه‌گذاری مناسبی صورت نگیرد، سال آینده ما مجدد شاهد تنزل رتبه علمی ایران باشیم. چرا که از سال گذشته نیز قابل پیش‌بینی بود.
سخت‌گیری منابع و مجلات بین‌المللی
این عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به سؤالی در مورد نقش سخت‌گیری مجلات در موضوع سوءرفتار‌های علمی در کاهش مقالات ایران گفت: دقیقاً یکی از دلایل کاهش روند تعداد مقالات علمی دنیا، همین سخت‌گیری‌ها و ریترکشن مقالات است. برای مثال در گذشته در صورت مشابهت مقاله در بخش «مواد و روش‌ها» با سایر مقالات، از طرف نشریات علمی سخت‌گیری انجام نمی‌شد ولی در حال حاضر حتی ۳ کلمه پشت سر هم در مقاله مشابه مقاله دیگری باشد، به عنوان مشابهت و سرقت علمی در نظر گرفته می‌شود.
لزوم فرار از دیدگاه‌های سیاسی
منصور غلامی، وزیر اسبق علوم، تحقیقات و فناوری، نیز در خصوص دلایل افت رتبه علمی دانشگاه‌های ایران، به چند محور اساسی اشاره کرده و گفت: بسیاری از دانشگاه‌های کشور به دلیل برخورداری از امکانات و تجهیزات قدیمی، نتوانسته‌اند آزمایشگاه‌ها و زیرساخت‌های علمی خود را به‌روز کنند. این موضوع باعث شده است که روش‌های مورد استفاده، عمدتاً قدیمی تلقی شده و پذیرش علمی کمتری داشته باشند.
وی ادامه داد: روابط و همکاری‌های علمی ایران با سایر کشور‌ها دچار محدودیت شده که علت اصلی آن نیز متأثر شدن از نگاه‌ها و رویکرد‌های سیاسی برخی کشورهاست. این مسأله باعث کاهش همکاری‌های مشترک علمی، فرصت‌های مطالعاتی و همچنین کاهش پذیرش مقالات علمی پژوهشگران ایرانی در مجامع بین‌المللی شده است.
غلامی همچنین اشاره کرد: کشور‌های دیگر نیز در حال پیشرفت و سرمایه‌گذاری جدی در حوزه علم و فناوری هستند. این رقابت پویا موجب شده تا ایران در این مسابقه جهانی اندکی عقب بماند.
جایگاه «علمی» یا «دانشگاهی»؟
رضا منصوری، از اساتید صاحب نام کشور و استاد و پژوهشگر حوزه اختر فیزیک دانشگاه شریف اما معتقد است که این آمار نمی‌تواند چندان مورد استناد باشد. وی در گفت و گو با «شهروند» می‌گوید: براساس آنچه‌که وزیر علوم اعلام کرده‌است، به نظر می‌رسد منظور وی، سقوط جایگاه دانشگاه‌های کشور بوده است نه جایگاه «علمی » آن. چون معنای رتبه دانشگاهی با رتبه علمی کاملاً متفاوت است. گرچه در هر صورت براساس گزارش‌هایی که به دست ما می‌رسد در بسیاری از شاخصه‌های عنوان شده رتبه ما به شدت افول کرده است. مثل کیفیت و تعداد مقالات. وی ادامه می‌دهد: علم برون داد فعالیت‌های دانشگاهی و پژوهشی است و آن را با تعداد پروژه‌‌های علمی و پژوهشی و... می‌سنجند. بنابراین ابتدا باید وزیر اعلام کنند که سقوط ۳ پله‌ای علمی ایران از منظر آن‌ها چه معنایی دارد؟ چون همانطور که گفتم برمبنای گزارش‌های بین‌المللی منتشر شده جایگاه علمی ایران به شدت پایین‌تر از این حرفهاست! این استاد دانشگاه‌های کشور که تاکنون مسئول پروژه‌‌های علمی و پژوهشی بسیاری بوده است همچنین می‌گوید: اگر بخواهیم صادق باشیم، وضعیت علم‌آموزی و بخصوص آموزش عالی ما بسیار کم فروغ‌تر از این حرف هاست. وضعیتی که از سال ۸۵ تا ۹۰ آغاز شد و در ۵ سال اخیر به اوج خود رسیده است.
این استاد دانشگاه شریف همچنین در مورد دلایل این روند نزولی می‌گوید: دلایل ْآن واضح است و چیز پوشیده‌ای نیست! وقتی حقوق یک استادیار جوان حتی یک سوم درآمد یک راننده اسنپ هم نیست چطور می‌توانیم از وی انتظار داشته باشیم که در حد جهانی کار کند و نسبت به کارش تعصب داشته باشد؟ چطور از دانشگاهی که هزینه نشر مقاله در مجلات تخصصی بین اللملی را ندارد، انتظار دارید که جایگاه و رتبه خوبی در بین دانشگاه‌های جهان داشته باشد؟ مسلماً برون داد این دانشگاه‌ها یعنی وضعیت «تولید علم » ما نیز نمی‌تواند چندان‌امیدوارکننده باشد.
منصوری با ابراز نگرانی از ادامه این رویه می‌افزاید: من به شدت برای آینده علمی و دانشگاهی کشور نگرانم. نابسامانی‌های امروز آثارش را در ۳۰ تا ۵۰ سال آینده نشان می‌دهد. یعنی وقتی‌که کشور، به شدت در زمینه متخصصین با کمبود نیرو مواجه شود و مهاجران نیز رغبتی به بازگشت به کشور ندارند. آن وقت است که وقتی صحبت از فعالیت و تلاش در هر عرصه‌ای بکنیم با کمبود نیروی انسانی مواجه خواهیم بود.
اما برای برون رفت از این وضعیت چه باید کرد؟ سؤالی که منصوری در پاسخ به آن می‌گوید: اینکه بخواهیم کارگروه یا کمیته‌ای تشکیل دهیم تا وضعیت را بررسی و راهکار‌هایی برای ارتقاء جایگاه علمی کشور بدهد براساس تجارب قبلی، قطعاً جواب نخواهد داد. مهم این است که هم جامعه و هم مسئولان امر، «آگاه » باشند و نگرانی‌ها و دغدغه‌هایشان در این موارد را در میان بگذارند و اعلام کنند تا بلکه جریانی به راه بیفتد و طی یک اقدام ملی فکری برای آن بشود. ضمن آنکه باید برای کسب جایگاه علمی مناسب در جهان و کسب رتبه‌های برتر دانشگاهی و علمی واقعاً سرمایه‌گذاری کنیم چرا که سرمایه‌گذاری در این حوزه، در واقع سرمایه‌گذاری در مسیر توسعه کشور خواهد بود.