[ حمید رضا خالدی ]  درحالیکه طی چند سال گذشته بارها و بارها نسبت به رشد منفی جمعیت و حرکت کشوربه سمت کهنسالی هشدار داده شده است، باز هم به نظر می رسد این روند نزولی ادامه دارد کمااینکه چند هفته قبل معاون وزیر بهداشت نیز اعلام کرد که رشد جمعیت کل کشور به زیر یک درصد رسیده است. با این حال به نظر می رسد این وضعیت در برخی استان ها به شدت بحرانی تر باشد. استان هایی مانند گیلان که به گفته علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت آمار فوتی های آن از آمارزاد و ولد فرزندانشان پیشی گرفته است. موضوعی که می تواند زنگ خطرجدیدی باشد برای سیاست گذارانی که به جد موضوع جمعیت و کاهش آن را بررسی و دنبال می کنند. با این حال رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران در گفت و گو با «شهروند»  معتقد است که اگر می خواهیم از این چاله جمعیتی خارج شویم باید تجدید نظری کلی در مورد سیاست های کلان کشور در این زمینه داشته باشیم.     

براساس گزارش مرکز آمار ایران،  در دوره پنج ساله 1395-1390 رشد جمعیت کل کشور برابر1.24 درصد بود. اما براساس آخرین برآوردهای جمعیتی رشد جمعیت کشور در دوره­‌های بعدی رو به کاهش گذاشته است. به این ترتیب که در دوره 1400-1395 برابر 0.98درصد و در دوره 1405-1400 برابر0.72درصد برآورد می­‌شود.
برهمین مبنا، از نظر استانی بیشترین رشد جمعیت در دوره 1405-1400 متعلق به استان‌­های سیستان و بلوچستان (2.03 درصد)، یزد (1.58 درصد، هرمزگان (1.41 درصد) و کمترین مقدار متعلق به استان­های خراسان شمالی (0.15 - درصد)، لرستان (0.03- درصد) و همدان (0.0 درصد) خواهد بود.

تمایل جمعیت ایران به سالمندی
نگاهی عمیق تر به آمار منتشر شده، حکایت از آن دارد که جمعیت ایران به سوی سالمندی متمایل می‌­شود به گونه ای که در سال 1404 از هر 100 نفر جمعیت ایران 8 نفر در سنین 65 سال و بیشتر هستند در حالی که در سال 1395 از هر 100 نفر جمعیت کشور 6 نفر در این سنین بودند.
در این میان در سال 1404، استان گیلان با سهم 11.6درصد، استان مازندران با سهم 10.6 درصد و استان تهران با 9.1 درصد سالمند‌ترین استان‌­های کشور هستند. در مقابل استان‌­های سیستان و بلوچستان با 3.3 درصد، هرمزگان با 4.9 درصد و بوشهر با 5.8 درصد جوان‌ترین استان‌­های کشور هستند.

کدام استان ها؟
در این میان مرگ و میر از عوامل موثر حرکات جمعیتی است که معمولا مقایسه آنها با آمار زاد و ولد در هر شهر و کشوری می تواند نشان گر حرکت آن منطقه جمعیتی به سمت جوان تر یا سالمند شدن باشد.
در گزارش های جمعیتی مرکز آمار ایران در این زمینه آمده است؛ آمار مرگ و میر نسبت به موالید در ایران معمولاً به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله شرایط اقتصادی، بهداشتی، و اجتماعی هر استان. در سال‌های اخیر، برخی استان‌ها مانند:
سیستان و بلوچستان: به دلیل مشکلات بهداشتی و اقتصادی، آمار مرگ و میر در این استان ممکن است بیشتر از موالید باشد.
خراسان شمالی: این استان نیز به دلیل شرایط خاص خود، ممکن است با چنین وضعیتی مواجه باشد.
کردستان: در این استان نیز ممکن است آمار مرگ و میر بالاتر از موالید باشد.

رقابت آمار فوتی ها با موالید
طی چند سال اخیر اما این نسبت به شدت به هم نزدیک شده است بطوریکه به گفته مسئولان آمار فوتی ها و زاد و ولد در برخی نقاط کشور تقریبا با یکدیگر برابر شده است. در همین خصوص رئیس زاده،  رئیس کل سازمان نظام پزشکی با ارائه آمار‌های نگران‌کننده از میزان مرگ و میر به تولد ایرانیان، گفت: در سال ۱۴۰۲، حدود یک میلیون و ۵۷ هزار تولد و در مقابل حدود ۴۵۰ هزار مرگ‌ومیر ثبت شده است. این نسبت به‌تدریج درحال برابر شدن است که یک زنگ خطر جدی جمعیتی محسوب می‌شود.
رئیس کل سازمان نظام پزشکی با اشاره به تأثیر حوادث بر کاهش جمعیت کشور گفت: کسانی که دغدغه افزایش جمعیت دارند، باید به مسئله تصادفات و تروما‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشند. سالانه حدود ۳۵ هزار نفر در حوادث جاده‌ای جان خود را از دست می‌دهند که اکثر آنها در سنین باروری هستند. این اتفاق نه‌تنها باعث کاهش مستقیم جمعیت می‌شود، بلکه با از دست دادن افرادی که در سنین مولد‌بودن هستند، به کاهش بیشتر نرخ تولد منجر خواهد شد.

بحران نسازیم
در همین راستا اما به نظر می رسد که وضعیت برخی استان ها از لحاظ جمعیتی بحرانی تر از سایرین است. چند روز قبل علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت در آستانه هفته جمعیت اعلام کرد که  متاسفانه سال گذشته برای اولین بار در استان گیلان، تعداد مرگ و میر از تعداد موالید بیشتر بود و سایر استان‌ها نیز در معرض این خطر هستند.
خبری که به سرعت به یکی از پربازدیدترین اخبار رسانه‌ای و بخصوص فضای مجازی بدل شد. البته رئیسی در همان جلسه اشاره ای هم به سیاست های حوزه جمعیت برخی دیگر از کشورها نیز داشت. وی در این خصوص گفت: در انگلستان به این نتیجه رسیده‌اند که باید کاهش رشد جمعیت را نه با سیاست‌های مهاجرتی بلکه با فرزندآوری، جبران کنند. در مجارستان، ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) به حوزه فرزندآوری و جوانی جمعیت اختصاص یافته درحالیکه در کشورمان سهم نظام سلامت از GDP کمتر از ۴ و حدود ۳.۸ درصد است.
وی افزود: در کشور مجارستان پرداخت مالیات بر درآمد برای خانواده‌های دارای ۴ نفر یا بیشتر دارای معافیت شده و مادران دارای ۲ یا ۳ فرزند نیز می‌توانند از این معافیت استفاده کنند البته خوشبختانه در کشور ما نیز این موضوع، تصویب شده است.
معاون بهداشت وزارت بهداشت با اشاره به رسیدن نرخ باروری در کره جنوبی به حدود ۰.۷۵ گفت: مردم ژاپن به سختکوشی و فعالیت زیاد معروف هستند، اما به این نتیجه رسیده‌اند که تمرکز زیاد بر کار، موجب از دست رفتن فرصت رشد مطلوب جمعیت شده و تعداد روز‌های کاری را به ۴ روز در هفته کاهش داده‌اند. همچنین ۱۳۶ کشور در دنیا، رشد منفی جمعیت دارند.
رئیسی از رشد منفی موالید در سال‌های اخیر خبر داد و گفت: سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۲ با کاهش حدود ۷.۳ درصدی موالید در کشور رو‌به‌رو بودیم و برای اولین بار در سال‌های اخیر، تعداد تولد‌ها در کشور به کمتر از یک‌میلیون و حدود ۹۷۹ هزار مورد رسید.
محمد میرزایی، رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران اما معتقد است که نباید صرف چنین آمار و اخباری، از موضوع کاهش زاد و ولد در کشور، بحران ساخت. وی در گفت و گو با «شهروند» در خصوص خبر منتشر شده در مورد گیلان می گوید: اصولا شرایط جمعیتی کشور ما تابع الگویی نانوشته شده که براساس آن به نظر می‌رسد هر چقدر استانی، توسعه یافته تر و مرفه تر باشد، آمار باروری در آن پایین تر است! درست مثل استان‌های گیلان و مازندران و تهران. در حالیکه در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، آمار زاد و ولد دو برابر استان گیلان است.
وی با ذکر اینکه نباید از این آمارها وحشت کرد، می گوید: الان بسیاری از کشورهای اروپایی و توسعه یافته نیز همین وضعیت را دارند. مثلا اروپا 80 سال است که با موضوع سالخوردگی دست و پنجه نرم می کند ولی همچنان به رشد و توسعه خود ادامه می دهد. چرا؟ چون ما از موضوع سالمندی فوبیا ساخته ایم اما آنها به دنبال آن هستند تا از جمعیت غیرجوان خود به بهترین نحو استفاده کنند.      
میرزایی در پاسخ به این سوال که این کشورها چگونه توانسته اند از جمعیت غیرجوان خود استفاده تخصصی و بهینه کنند؟ نیز می گوید: اصولا اگر 15 درصد جمعیت یک کشور بیش از 65 سال داشته باشند براساس تعاریف جامعه شناسی، جمعیت آن کشور را پیر می نامند برعکس اگر 40 درصد جمعیت کشوری زیر 15 سال باشند، آن کشور جوان نامیده می شود. حالا در این بین درصدی از جمعیت کشورها بین 15 تا 65 سال هستند که نه جوان محسوب می شوند  و نه سالمند ولی این گروه می توانند به خوبی کار کنند و نقش موثری در تولید و اداره کشور داشته باشند. به بیانی در حالیکه کشوری ممکن است جوان نباشد، جمعیت جوان و طیف 15 تا 65 ساله های آن می توانند موتور محرک بسیار خوبی برای توسعه آن کشور محسوب شوند. البته این بدان معنا نیست که باروری موثر نیست بلکه منظور این است که در ضمن آنکه باید راهکارهایی برای افزایش باروری اتخاذ شود، باید از نیروهای جوان و طیف 15 تا 65 ساله برای توسعه کشور استفاده کرد. درست مثل ژاپن که طی 30 ساله گذشته جمعیت آن شیب نزولی به خود گرفته و از 140 میلیون به 110 میلیون نفر رسیده است. اما آیا روند توسعه و پیشرفت ژاپن نیز متوقف شده است؟!
وی با نقد سیاسی شدن مساله جمعیت می گوید: اصولا در کشور ما وقتی مقوله ای سیاسی شود، همه می خواهند در مورد آن اظهار نظر کنند. در مورد بحث جمعیت نیز همه در مورد آن صحبت کرده و پیشنهادهایی را مطرح می کنند. در این میان به نظر می رسد تنها کسی که چندان نقشی در این مقوله ندارد، جمعیت شناسان هستند!
این استاد جمعیت شناسی تصریح می کند: در قرن 21، تمام کشورها حتی کشورهای آفریقایی نیز به سمت سالخوردگی پیش می روند می گوید: این یک روند طبیعی جمعیتی است که همه دنیا با آن دست به گریبان است و گریزی از آن نیست. اما مهم شیوه مواجهه با این پدیده است.
وی با انتقاد از سیاست های دولت ها برای افزایش زاد و ولد در کشور نیز می گوید: همانطور که گفته شد باروری تابع توسعه است. یعنی در شهرها و استان های توسعه یافته، از آنجاییکه والدین می خواهند فرزندانشان به بهترین نحو بزرگ شده و در بهترین مدارس تحصیل کنند و از بهترین امکانات رفاهی برخوردار باشند. اما وقتی والدین می‌بینند که نمی توانند از پس ساده ترین هزینه های زندگی خودشان هم برآیند، با خودشان می گویند که چرا در چنین شرایطی باید فرزندی به دنیا آوریم که  نتوانیم از عهده مخارج تربیت و تحصیل وی برآییم.؟
رئیس انجمن جمعیت شناسی ایران با انتقاد از بودجه‌های کلانی که صرف تشویق زوجین به فرزند آوری شده است می‌گوید: این بودجه ها در حالی صرف شده که به اذعان اکثر کارشناسان و حتی مسئولان، تاکنون عایدی قابل توجهی به همراه نداشته است. بنابراین اگر واقعا می‌خواهیم شیب منفی فرزند آوری متوقف شود باید در عمل اشتغال و اقتصاد خانواده هایمان را تقویت کنیم.
وی در نهایت می گوید: چه بخواهیم و چه نخواهیم تا سال 1430، ایران قطعا در زمره کشورهای سالخورده قرار می گیرد پس به جای آنکه با جار و جنجال بیهوده این موضوع را به بحرانی جدی برای کشور بدل کنیم، به دنبال راهکارهایی برای استفاده از جوانان و طیف سنی 15 تا 65 سال برای ساختن کشوری توسعه یافته باشیم.