حمیدرضا عظیمی خبرنگار گروه طرح‌نو
صدای انفجار نارنجک نیم‌متر از جا پراندم! یاد چند‌سال پیش افتادم، خیابان دامپزشکی جایی آن طرف‌تر از جیحون! انگار میدان جنگ بود. شب چهارشنبه‌سوری را می‌گویم. هر سال همین است. گویی مراسم چهارشنبه‌سوری همیشه باید در این قد و قواره و با این اوصاف برگزار شود؛ مثل یک آیین! از واجبات این آیین هم، ترکاندن نارنجک‌های دست‌ساز است و ترقه‌های کوچک‌تر یا انداختن اسپری گاز (فندک) داخل آتش! صدای مهیبش، وحشت به تن آدم می‌اندازد.
صدای انفجار نارنجک نیم‌متر از جا پراندم! از همین نارنجک‌های دست‌ساز که همه ساله ترکاندش در روزهای پایانی سال، به امری واجب برای برخی بدل شده است، به یک تکلیف! در کنار تمام بدی‌ها و آزارهای این ترکاندن‌ها، تنها خوبی‌اش این است که آدم حتی اگر حواسش نباشد، می‌فهمد ماه پایانی سال است؛ اسفند! اسفند از زمان‌های بسیار دور، حتی ایران پیش از اسلام، ماه نیکوکاری بوده و هنوز هم هست. اسفند که هر چه به روزهای پایانی‌اش نزدیک‌تر می‌شویم، گویی چیزی در دل‌مان تکان می‌خورد و ما را به اندیشیدن وامی‌دارد. بخشی از مردم در این بحبوحه، می‌اندیشند که در این وانفسای اقتصاد، «مردم پایین دست» چگونه و چطور روزگار سپری می‌کنند؟ شاید همین عاملی می‌شود که برخی هم و غم‌شان این است که این آخر سالی، نیازمندی را بیابند و احتیاجات مقطعی او را رفع کنند. می‌گویند: «همیشه که نمی‌توانیم باری از دوش‌شان برداریم. این مقطع زمانی را برای کمک در نظر گرفته‌ایم شاید سال نو را در کنار خانواده‌شان، شاد و سرحال آغاز کنند»! از قدیم هم چنین بوده است. جایی نوشته بود در ایران پیش از اسلام، مردم از آغاز هر‌سال قلک‌هایی سفالین در خانه نگه می‌داشتند و در طول سال سکه‌هایی را برای خیرات در آن می‌انداختند. شب آخرین چهارشنبه سال هم (همان چهارشنبه‌سوری خودمان) موعدی بود برای شکستن قلک‌ها! بر بام‌ها، آتش می‌افروختند و خودشان بر بلندای بام درمی‌آمدند. قلک‌ها را از آن بالا به پایین می‌انداختند تا بشکند و سکه‌هایش نمایان شود. مسکینان و مردم پایین‌دست جامعه هم به کوچه و خیابان می‌آمدند و سکه‌ها را دشت می‌کردند. فلسفه‌ای که برای آتش‌افروختن بر بام ذکر کرده‌اند نیز درسی در خود نهان دارد. آتش بر بام می‌افروختند که نیازمندان در روشنایی آن بتوانند سکه‌ها را بیابند، خودشان هم بر بام می‌شدند تا با نیازمندان چهره در چهره نباشند تا اگر مسکینی (یا هرکس دیگر) به سکه نیازش باشد، خجالت از رودررویی با توانگران مانع دستیابی به سکه‌ها نباشد! این اقدام به آن معناست که خیری اگر صورت می‌گرفت، به معنی واقعی «خیر» بود و خیران، قصد شناساندن خود به نیازمندان نداشتند. خیری که در عهد معاصر، البته گاهی با هیاهو همراه است و کار نیک و کمک به همنوع قبل از انجام، هیاهو و سر و صدایش، بلند می‌شود. صدایی که گاهی هر جا می‌روی، بلند است. صدا، صدا و صدا... صدای انفجار نارنجک نیم‌متر از جا پراندم! انگار ماه پایانی‌سال است. اسفند! ماهی که از گذشته تاکنون ماه نیکوکاری بوده و هست. حتی در همان جشن پنجمین روز از ماه اسفند (اسپند) یا اسفندگان که از بانوان قدردانی می‌شده نیز رد پای پاسداشت از نیک خصلتی، نیک‌صورتی و نیک‌کاری دیده می‌شود.
اسفند حالا جلوه دیگری از نیکوکاری را در خود می‌بیند؛ به‌ویژه در 2 دهه گذشته «از سال 1369 هر سال در اسفند ماه، در آستانه سال‌نو و عید نوروز، 14 اسفند آغاز هفته‌ای است که با نام نیکوکاری عجین است. از آن سال به بعد این هفته، (که بیشتر جنبه دولتی دارد و تمام نهادهای مرتبط ازجمله کمیته امداد در برپایی و برگزاری مراسم آن و جمع‌آوری کمک‌های مردمی، تمام قد پای کار می‌آیند)، پاس‌داشته می‌شود و رادیو و تلویزیون هم روز اول این هفته روال عادی برنامه‌های خود را قطع می‌کند و برنامه‌هایی را که در سطح شهر و به این منظور برگزار می‌شود، انعکاس می‌دهد.»
اسفند است، ماه پایانی سال! نیکوکاری انگار جزو ویژگی‌های ذاتی آن است، حتی متولدینش! عده‌ای ویژگی‌هایی را که برای متولدین ماه‌های مختلف بیان می‌کنند، خرافه می‌دانند اما هر چه که باشد جالب اینجاست که در ویژگی‌های متولدین اسفند هم ویژگی‌هایی ذکر شده که این معنا را به ذهن متبادر می‌کند. «متولدين اسفند ماه به نسبت متولدين ماه‌هاي ديگر زياد اهل تظاهر نيستند و عادي‌تر از متولدين ماه‌هاي مرداد، آبان و بهمن هستند. آنها صاحب سرشتي ملايم، معتدل و خوشايند هستند. آنها داراي ويژگي‌ها و خصوصيات سخاوتمندانه بي‌شماري بوده و نسبت به احساسات و عواطف اطرافيانشان دلسوز، همدرد، حساس، مهربان، بامحبت، صميمي و خوش قلب هستند و زماني كه عزيزانشان با مشكلي مواجه مي‌شوند، حداكثر ملاحظه و همدردي را از خود نشان مي‌دهند. متولدین اسفند به‌طور طبيعی گرايشي به سمت اخروي بودن دارند، بيشتر از نظر احساسي و عاطفي و از روي‌غريزه زندگي مي‌كنند تا عاقلانه و منطقي. آنها هيچ‌گاه در ارتباطات شخصي خودشان خودپسندانه رفتار نمي‌كنند و در دوستي‌ها بيشتر دهنده هستند تا گيرنده و ...» اسفند هنوز هم هست. چند روز دیگر به پایان می‌رسد. می‌گویند ماه نیکوکاری است. هر چه که باشد نام این ماه با نیکوکاری عجین است اما برخی به آنچه در این ماه می‌گذرد، نقد دارند. می‌گویند: «این‌که این همه صفت خوب ازجمله نیکوکار شدن مردم را به یک ماه مختص کنیم، زیان‌آور است. مردم گمان می‌کنند همین که بیایند و مبلغی به نیازمندانی که نمی‌شناسند، کمک کنند وظیفه‌شان به پایان رسیده؛ اما اینطور نیست. اول از همه باید دولت را از ورود به این مباحث دور نگه داریم. دولتی‌ها باید بدانند ورودشان به موضوع نیکوکاری که زیر مجموعه اخلاق و مسئولیت اجتماعی است، هم باعث می‌شود برخی از حضور در این نوع امور خودداری کنند و هم مردمی را که در این نوع امور شرکت می‌کند، با نوعی برداشت ساده از نیکوکاری، مواجه می‌سازد.»
نقدهای بیشتری به این موضوع وارد است که بیشتر آنها از لحاظی چند، مورد قبول است. ورود دولت‌ها به موضوعات اینچنین، بیشتر ساده‌انگاری را رواج می‌دهد. اگر مردم (ممکن است بگویید وقتش را ندارند) خود در‌پی یافتن نیازمندان باشند و وضع عمومی زندگی آنها را مشاهده کنند به احتمال، رغبت بیشتری برای کمک به نیازمندان پیدا خواهند کرد. به احتمال آنها دیگر صرف کمک مالی را به‌عنوان نیکوکاری نخواهند شناخت و مشاهده وضع واقعی زندگی نیازمندان آنها را به سوی انجام نوعی وظیفه انسانی، مسئولیت اجتماعی و مشارکت مدنی پیش خواهد برد. دولت‌ها حامی خوبی هستند اما ورود آنها به این موضوع، می‌تواند حد نیکوکاری را تا کمک چند 10هزار تومانی مالی تقلیل دهد و به جای این‌که از نیکوکاری برداشتی در حد مسئولیت اجتماعی و مشارکت مدنی داشته باشیم، این موضوع «محدودسازی» می‌شود!
صدای انفجار نارنجک، نیم متر از جا پراندم ...
اسفند حالا جلوه دیگری از نیکوکاری را در خود می‌بیند؛ به‌ویژه در 2 دهه گذشته «از سال 1369 هر سال در اسفند ماه، در آستانه سال‌نو و عید نوروز، 14 اسفند آغاز هفته‌ای است که با نام نیکوکاری عجین است. از آن سال به بعد این هفته، پاس‌داشته می‌شود و رادیو و تلویزیون هم روز اول این هفته روال عادی برنامه‌های خود را قطع می‌کند و برنامه‌هایی را که در سطح شهر و به این منظور برگزار می‌شود، انعکاس می‌دهد.»
متولدین اسفند به‌طور طبيعی گرايشي به سمت اخروي بودن دارند، بيشتر از نظر احساسي و عاطفي و از روي‌غريزه زندگي مي‌كنند تا عاقلانه و منطقي. آنها هيچ‌گاه در ارتباطات شخصي خودشان خودپسندانه رفتار نمي‌كنند و در دوستي‌ها بيشتر دهنده هستند تا گيرنده و ...» اسفند هنوز هم هست. چند روز دیگر به پایان می‌رسد. می‌گویند ماه نیکوکاری است. هر چه باشد نام این ماه با نیکوکاری عجین است اما برخی به آنچه در این ماه می‌گذرد، نقد دارند.