[ شهروند] گزارش‌ها در اوایل مارس 2025 هشدار داده‌اند که ذخایر سدهای تهران به پایین‌ترین سطح در 57سال گذشته رسیده‌اند با کاهش 47درصدی بارندگی. درواقع سال جدید برای تهران با افت شدید ذخایر سدهای تهران همراه بوده به‌طوری که بررسی‌ها از تشدید خشکسالی‌ها تهران خبر می‌دهند که گویی در نیم قرن اخیر بی‌سابقه است. تهران 2سال خشکسالی پی‌درپی را پشت‌سر گذاشته و بعد از چندسالی شاهد ترسالی بوده، البته این برای اولین‌بار است که تهران 5سال خشکسالی پی‌درپی را تهران تجربه می‌کند.
سهم 84درصدی مصارف خانگی از منابع آبی
تهران آب موردنیاز 12میلیون ساکنش را از سد امیرکبیر (کرج)، لتیان، طالقان، ماملو و لار در کنار منابع زیرزمینی تامین می‌کند. هرچند در سال‌های گذشته پایتخت 60درصد شرب مصرفی‌اش را از منابع سطحی تامین می‌کرده و 40درصد باقی مانده را از منابع زیرزمینی. البته دو سالی می‌شود که این نسبت عکس شده و اکنون 60درصد تأمین آب از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد. درواقع در حال حاضر سدها سهم 40درصدی در تامین آب تهران دارند، هرچند همین 40درصد هم سهم اصلی را در حفظ کیفیت آب تهران دارد و نمی‌توان بدون منابع سدها، آب تهران را از نظر کمی و کیفی تأمین کرد. نمته قابل تامل اینکه به گفته محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران 84درصد آب توزیعی در تهران، صرف مصارف خانگی می‌شود. سهم بزرگی که مدیریتش در شرایط خشکسالی متوالی و کم‌بارشی شدید امسال، می‌تواند راهگشا باشد.
سدهای کرج، لار، لتیان، ماملو 55درصد ظرفیت‌شان را پر کرده‌اند
آمارها و بررسی‌ها نشان می‌دهند امسال بارندگی 46درصد نسبت به سال‌های نرمال کمتر شده و نسبت به سال گذشته 25درصد کاهش یافته است؛ همین امر موجب شده سدهای آبی در وضعیت بدی قرار بگیرند. به عنوان نمونه سد کرج با مخزن 202میلیون مترمکعبی آب شرب ساکنان تهران و آبیاری حدود 50هزار هکتار زمین کشاورزی را به‌عهده دارد در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی، پرشدگی‌اش کاهش یافته است. البته طبق داده‌های شرکت آب منطقه‌ای تهران، مجموع ظرفیت سدهای تأمین‌کننده آب تهران (کرج، لار، لتیان، ماملو) حدود 2.1میلیارد مترمکعب است. هرچند در اواسط اسفند 1403، این سدها 55درصد ظرفیت خود را پر کرده‌اند که نسبت به 44درصد در مدت مشابه سال گذشته بهبود داشته، اما همچنان زیر میانگین بلندمدت (حدود 65درصد) است.
حفر چاه ساده‌ترین راه‌حل، اما در عین حال خطرناک‌ترین گزینه است
کاهش بارش‌ها و بحران کم‌آبی در سال‌های اخیر سبب شده‌اند وضعیت سدهای تأمین‌کننده آب تهران به شدت وخیم شود. آخرین آمارها هم حاکی از این هستند که سدهای مهم تهران که منابع آب شرب این کلانشهر را تأمین می‌کنند با افت چشمگیر ذخایر آب روبه‌رو شده‌اند. این در حالی است که به گفته مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، سازمان آب به‌دلیل نگرانی از تأمین آب شرب در تابستان سال آینده، قصد دارد 50 حلقه چاه عمیق 250متری حفر کند. چمران معتقد است این اقدام منجر به خشکی سایر چاه‌های تهران خواهد شد و صلاح نیست. رئیس شورای شهر تهران بر این باور است حفر چاه ساده‌ترین راه‌حل، اما درعین‌حال خطرناک‌ترین گزینه است. او گفته ما دیگر چاهی حفر نمی‌کنیم و چاه‌های موجود را نیز به سازمان آب تحویل خواهیم داد.
بارورسازی ابرها 10 تا 15درصد بارندگی را افزایش می‌دهد
محسن اربابیان، مجری اسبق طرح بارورسازی ابرها هم حفر چاه را کارگشا نمی‌داند. اربابیان معتقد است با شرایط کنونی حفر چاه 500میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد در حالی که با یک‌سوم یعنی 500میلیارد تومان، سه برابر حجم مورد انتظار را می‌شود با بارورسازی تامین کرد. به گفته مجری اسبق طرح بارورسازی ابرها اکنون در اواخر فصل بارش هستیم. برای اجرای این طرح و آماده‌سازی دستگاه‌ها حدود 20روز زمان نیاز است و این در حالی است که ما از فرصت طلایی بارورسازی عبور کرده‌ایم. بر اساس آمار سازمان هواشناسی، میانگین بارش کشور 230میلیمتر است و این سازمان مدعی است که بارورسازی ابرها می‌تواند بین 10 تا 15درصد افزایش بارندگی ایجاد کند. بنابرنظر اربابیان روش‌هایی وجود دارد که می‌توانند تأثیر بیشتری از 15درصد داشته باشند. واقعیت امر این است که اگر این 400میلیارد متر مکعب بارش سالانه، 15درصد افزایش یابد، میزان افزایش برابر با 60میلیارد متر مکعب خواهد بود! مجری اسبق طرح بارورسازی ابرها اظهار می‌کند: «از این مقدار، براساس الگوی موجود، 30درصد یعنی 18میلیارد مترمکعب قابل استحصال است. این رقم را مقایسه کنید با آنچه برخی ادعا می‌کنند که می‌توان صرفاً یک میلیارد مترمکعب آب از زمین استخراج کرد. اگر این ادعا را به 50 نقطه یعنی 50 حلقه چاه تقسیم کنیم، باید در هر ثانیه یک مترمکعب آب استخراج شود که از نظر فنی و عملی امکان‌پذیر نیست و اصلاً مطرح شدن چنین ارقامی توهین است.»
این وضعیت نتیجه خشکسالی‌های متوالی و مدیریت ناکارآمد منابع آب است
تنش‌های آبی در جهان همچنان یکی از نگرانی‌های مسئولان است و باید پیش از آنکه دیر شود، برای حل این معضل بزرگ چاره‌اندیشی کرد. بنابر گفته علیرضا طاوسی، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد مدیریت منابع آبی از دانشگاه فردوسی مشهد انتظار می‌رود کمبود آب در دهه‌های آینده به‌دلیل افزایش جمعیت، افزایش مصرف آب و تغییرات آب‌وهوایی افزایش یابد. طاووسی معتقد است تهران، پایتخت ایران، با بحران شدید کمبود آب مواجه است. ذخایر آب سدهای تأمین‌کننده این شهر به پایین‌ترین سطح در ۵۷سال اخیر رسیده و تنها ۶درصد از ظرفیت سدهای اصلی پر است.» او به «شهروند» می‌گوید:«این وضعیت نتیجه عواملی چون خشکسالی‌های متوالی، کاهش بارندگی و مدیریت ناکارآمد منابع آب است. ایران به‌طور کلی در دسته کشورهایی با کمبود فیزیکی آب قرار دارد، یعنی منابع طبیعی آب برای پاسخگویی به نیازها کافی نیست. این مشکل با مدیریت ضعیف و هدررفت منابع تشدید شده و به کمبود اقتصادی آب منجر شده است.»
راهکار مقابله با این بحران، بهبود مدیریت و زیرساخت‌هاست
بنابر نظر این کارشناس مدیریت منابع آبی علل اصلی بحران آب در تهران، تغییرات اقلیمی و کاهش نزولات جوی، تأمین آب را محدود کرده است. البته شبکه‌های توزیع فرسوده و استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی از عوامل کلیدی هستند. هرچند باید در نظر داشت بخش کشاورزی، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب با روش‌های سنتی و غیربهینه عمل می‌کند، بنابراین همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا پایتخت با بحران آب دست و پنجه نرم کند. طاووسی راهکار مقابله با این بحران را در بهبود مدیریت و زیرساخت‌ها می‌داند و بیان می‌کند:«استفاده از تکنیک‌هایی مثل آبیاری قطره‌ای می‌تواند هدررفت آب را کاهش دهد، البته کاهش نشتی‌ها در سیستم انتقال آب هم از موارد ضروری است.» او یکی از راهکارهای برون‌رفت از این بحران را بازیافت آب می‌داند و عنوان می‌کند:«استفاده از فاضلاب تصفیه‌شده برای کشاورزی و صنعت، فشار بر منابع آب شیرین را کم می‌کند.» طاووسی ادامه می‌دهد: «تغییر الگوی مصرف، آگاهی‌بخشی عمومی و آموزش کشاورزان و سرمایه‌گذاری در فناوری هم راهکار‌هایی هستند که باید به آنها اندیشید و برایشان برنامه داشت.» این کارشناس مدیریت منابع آب عنوان می‌کند:«تشویق مردم به صرفه‌جویی با نصب تجهیزات کم‌مصرف و تعمیر نشتی‌ها، ترویج روش‌های کم‌آب‌بر در کشاورزی و احداث تأسیسات نمک‌زدایی در خلیج‌فارس و انتقال آب به تهران، راهکاری بلندمدت هستند.»
موفق‌های مقابله با بحران کم‌آبی
سنگاپور
این کشور برای مدت طولانی با بحران آب مواجه بوده است. شهر کوچک با جمعیت پنج میلیون نفر به چهار منبع اصلی آب شامل واردات، تأسیسات نمک‌زدایی، جمع‌آوری آب باران و از همه جالب‌تر، بازیافت آب فاضلاب متکی است. در روش بازیافت آب فاضلاب، تمام آلاینده‌ها و سموم فاضلاب تحت یک فرایند اوسموز معکوس چهارمرحله‌ای حذف می‌شود و آب تمیز و قابل شرب تولید می‌شود. با وجود بی‌خطر بودن آب بازیافتی، بسیاری افراد از نوشیدن آن امتناع می‌ورزند و سنگاپور در حال مقابله با این چالش از طریق برندسازی قوی و افزایش آموزش شهروندان است.
چینگدائو، چین
چینگدائو یک شهر ساحلی در چین با جمعیت نزدیک به ۹میلیون نفر است که با تقاضای بالای آب مواجه است. این شهر برای تأمین آب مورد نیاز خود، یک کارخانه آب شیرین‌کن عظیم با ظرفیت تولید آب کافی برای ۵۰۰ هزار نفر در روز احداث کرده است. این کارخانه مشابه روش‌های تصفیه سنگاپور، از اوسموز معکوس برای فیلتر کردن آب اقیانوس، از بین بردن نمک و سایر ناخالصی‌ها استفاده می‌کند.
آبیاری خورشیدی، اسپانیا، ایتالیا، مراکش
در هر سیستم آبیاری خورشیدی تعدادی پنل خورشیدی وجود دارد که در مزرعه نصب می‌شوند و علاوه بر آنکه به صورت هوشمند زمان و میزان دقیق آب مورد نیاز را در دسترس کشاورزان قرار می‌دهند، با رفع نیاز به استفاده از موتورهای دیزلی و گازوئیل، سهم بسزایی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی دارند. سیستم آبیاری خورشیدی که کاملاً اتوماتیک عمل می‌کند، مجهز به مخازنی برای ذخیره آب است که در طول روز از آب پر می‌شوند و پس از آن، با تأیید سنسور مخزن، آبگیری آن پایان می‌یابد و عملیات آبیاری به صورت خودکار آغاز می‌شود. استفاده از این سیستم نیاز به مراجعه حضوری کشاورز ندارد و تمامی مراحل آن می‌تواند به وسیله موبایل یا کامپیوتر شخصی کنترل شود که البته نیاز چندانی به آن وجود ندارد چرا که دستگاه به صورت کاملاً هوشمند عمل می‌کند و پس از آغاز فعالیت اجازه می‌دهد که تا آخرین قطره آب، بدون هیچ اتلافی، به مرور تخلیه شده، به صحیح‌ترین نحو ممکن استفاده شود. این دستگاه به طور کلی تأثیر بالایی بر صرفه‌جویی در هزینه‌های انرژی فعلی برای آبیاری دارد و می‌تواند حداکثر انرژی مورد نیاز کشاورزان را در طول تابستان که نیاز به آب ضروری‌تر از همیشه است، فراهم آورد. در حال حاضر، این پروژه کاربردی در سرتاسر اسپانیا اجرا شده است و در ایتالیا، مراکش و پرتغال که به شدت در معرض گرمای خورشید هستند نیز آزمایش شده است. جالب آنکه اولین پنل خورشیدی آبیاری در ایران، در سال گذشته توسط باغداران مراغه خریداری و آزمایش شد که نتایج حاصل از آن بسیار امیدوار کننده بوده است.
تولید آب از هوا، امارات
امارات‌متحده‌عربی دستگاه‌های تولید آب از هوا را در این کشور مورد استفاده قرار داده است که بدون نیاز به برداشت از منابع، آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنانش را تولید می‌کند. آب در این دستگاه‌ها پیش از اینکه به اندازه کافی برای نوشیدن مناسب شود، چندین مرحله را طی می‌کند. ابتدا هوای تصفیه‌شده به داخل کشیده و سرد می‌شود. میعانات به‌دست آمده تحت یک فرآیند تصفیه قرار می‌گیرد و در نهایت به آب آشامیدنی سالم و تمیز تبدیل می‌شود. سیستم در ابتدا از مجموعه‌ای از فیلترها برای تصفیه هوا استفاده می‌کند و کل فرآیند تولید آب با فرآیند مبدل حرارتی آغاز می‌شود. پس از آن، آب به مخزن «بافر» می‌رود و سپس از سه لایه فیلتر عبور می‌کند. در مرحله آخر نیز آب تحت اشعه ماوراء‌بنفش قرار می‌گیرد تا هر گونه باکتری را از بین ببرد. آب‌های تولیدی دستگاه‌های توزیع‌کننده آب امارات که در حال حاضر مورد استفاده بسیاری از کاخ‌های سلطنتی این کشور قرار دارد، با هزینه ۱۴ هزار درهم در روز توانایی استخراج ۳۰ لیتر آب آشامیدنی را از هوا به‌طور مستقیم دارد. این دستگاه که سالانه ۱۱ هزار لیتر آب بدون بهره‌برداری از هیچ منبع آبی تولید می‌کند، کره زمین را از استفاده سالانه ۴۵ هزار بطری پلاستیکی نجات می‌دهد و سالانه ۴۵۰۰ کیلوگرم ردپای کربن را کاهش می‌دهد.
آغاز بهاری خشک‌تر از گذشته
براساس داده‌های سازمان هواشناسی، ایران از ابتدا تا ۱۶فروردین‌ماه، ۲۸.۱درصد با کاهش بارش روبه‌رو بوده و طی این مدت به‌طور میانگین ۱۴.۵میلیمتر بارش دریافت کرده این در حالی است که میانگین بلندمدت بارش کشوری در این بازه زمانی ۲۰.۲میلیمتر است. بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی طی 7روز گذشته منتهی به ۱۶ فروردین‌ماه ۳.۹ میلیمتر بارش در این بازه زمانی دریافت شده که این میزان در بلندمدت ۷.۸ میلیمتر بوده، بنابراین ۴۹.۹درصد بارش کمتر در این بازه زمانی دریافت شده است. از ابتدای سال آبی جاری تا ۱۶ فروردین به‌طور میانگین ۱۱۴.۱میلیمتر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلند مدت (۱۸۱.۶ میلیمتر) با کاهش ۳۷.۱درصدی بارش روبه‌رو هستیم. درواقع جدول اطلاعات پهنه‌ای بارش استان‌ها از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه سال گذشته) نشان می‌دهد تنها استان مازندران نسبت به دوره بلندمدت بارش بیشتری دریافت کرده‌اند که این میزان برای ۲.۲درصد است. البته بارندگی در سایر استان‌ها کمتر از حد نرمال بوده و در این زمینه هرمزگان بدترین وضعیت را تجربه می‌کند چراکه ۷۵.۹درصد کمتر از حد نرمال طی سال آبی جاری بارش دریافت کرده است. سیستان و بلوچستان نیز ۷۵.۴ درصد کمتر از حد نرمال طی سال آبی جاری بارش دریافت کرده است. استان تهران نیز از جمله استان‌هایی است که با کم‌بارشی روبه‌رو بوده است. در حالی که میانگین بارش تهران در بلندمدت ۱۹۵.۵میلیمتر است ولی در سال آبی جاری تنها به‌طور میانگین ۱۱۴.۵ میلیمتر بارش دریافت کرده است که نشاندهنده کاهش ۴۱.۴ درصدی بارش در این استان است.