[شهروند] افزودن رشته محیط‌زیست در هنرستان‌ها می‌تواند مزایای متعددی برای دانش‌آموزان، جامعه و محیط‌زیست داشته باشد. تقویت آگاهی محیط‌زیستی در نسل جوان یکی از مزایای افزودن رشته محیط‌زیست است. درواقع آموزش مفاهیم پایه‌ای محیط‌زیست مانند حفاظت از تنوع‌زیستی، مدیریت پسماند و تغییرات آب‌وهوایی، دانش‌آموزان را به شهروندانی مسئول تبدیل می‌کند که در تصمیمات روزمره خود ملاحظات محیط‌زیستی را در نظر می‌گیرند. البته این آموزش‌ها همچنین می‌توانند نگرش‌های مثبت نسبت به حفاظت از طبیعت را تقویت کنند. آماده‌سازی نیروی کار متخصص برای مشاغل سبز هم یکی دیگر از مزایای راه‌اندازی این رشته در هنرستان‌هاست. درواقع با گسترش صنایع پایدار و نیاز روزافزون به تخصص‌های محیط‌زیستی (مانند انرژی‌های تجدیدپذیر، بازیافت و مدیریت منابع)، فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توانند مستقیماً وارد بازار کار شوند. در حقیقت این موضوع همزمان با کاهش بیکاری، به تحقق اهداف توسعه پایدار کمک می‌کند. ایجاد بستر برای پروژه‌های عملی محیط‌زیستی هم مزیت بعدی این رشته تحصیلی است. درواقع هنرستان‌ها می‌توانند با اجرای پروژه‌هایی مانند ایجاد باغ‌های مدرسه‌ای، سیستم‌های جمع‌آوری آب باران یا کمپین‌های کاهش پلاستیک، دانش نظری را با تجربه عملی ترکیب کنند. این رویکرد یادگیری مبتنی بر حل مسئله، مهارت‌های فنی و تفکر انتقادی دانش‌آموزان را تقویت می‌کند. تغییر فرهنگ عمومی در سطح محلی را هم نباید نادیده گرفت. واقعیت امر این است که دانش‌آموزان به عنوان سفیران محیط‌زیست می‌توانند آموخته‌های خود را به خانواده و جامعه محلی انتقال دهند. برای مثال، آموزش روش‌های کمپوست یا مصرف بهینه انرژی ممکن است منجر به کاهش ردپای کربن در سطح خانوارها شود. اگرچه مزایای این طرح چشمگیر است، اما نیاز به تدوین برنامه درسی استاندارد، تأمین تجهیزات آزمایشگاهی و همکاری با صنایع مرتبط دارد. همچنین، جذب معلمان مجرب در حوزه محیط‌زیست از ملزومات موفقیت آن است. در مجموع، راه‌اندازی این رشته نه‌تنها پاسخگوی نیازهای آینده بازار کار است، بلکه نقش کلیدی در ساختن جامعه‌ای پایدار ایفا می‌کند.
بحران‌های محیط‌زیست در ایران و جهان جدی است
به گفته هادی کیادلیری، معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست چهار هنرستان محیط‌بانی در کشور راه‌اندازی می‌شود. بنابرنظر کیادلیری این هنرستان‌ها با هدف تربیت نیروی متخصص برای حفاظت از محیط‌زیست و مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی راه‌اندازی شده‌اند. معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید:«امروزه بحران‌های محیط‌زیست در ایران و جهان جدی و نیازمند توجه ویژه‌ای است. سازمان محیط‌زیست و وزارت آموزش و پرورش در راستای ارتقای آگاهی زیست‌محیطی نسل آینده، طرح‌هایی را به اجرا گذاشته‌اند که یکی از مهم‌ترین آنها، راه‌اندازی هنرستان‌های محیط‌بانی در استان‌های مختلف است.» او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر چهار هنرستان محیط‌بانی در کشور وجود دارد که در استان‌های مازندران، اردبیل، فارس و خوزستان قرار دارند. این هنرستان‌ها به منظور آموزش نیرو‌های متخصص در حوزه محیط‌زیست و منابع طبیعی فعالیت می‌کنند.»
نسل آینده را برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی آماده کنیم
بنابر گفته‌های معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط‌زیست، آموزش مسائل محیط‌زیستی باید به یک سبک زندگی تبدیل شود، نه تنها یک موضوع درسی. دانش‌آموزان باید به سفیران محیط‌زیست در جامعه تبدیل شوند و این تغییر نگرش از مدارس آغاز خواهد شد. کیادلیری با اشاه به اینکه اجرای طرح‌های مختلف مانند «طرح محیط یاران سلامت دانش‌آموزان» و «رویداد درس انسان و محیط‌زیست» اظهار می‌کند: «این طرح‌ها به منظور ارتقای سواد زیست‌محیطی و ایجاد مسئولیت‌پذیری در دانش‌آموزان طراحی شده‌اند.» او همچنین بر لزوم برگزاری اردو‌های علمی آموزشی و پیاده‌سازی مدیریت سبز در مدارس تأکید و بیان می‌کند: «این اقدامات می‌تواند به تغییر رفتار و نگرش افراد نسبت به محیط‌زیست کمک کند و نسل آینده را برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی آماده سازد.»
ما نقش مهمی در حفظ محیط‌زیست داریم
به گفته علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش، وزارت آموزش و پرورش تمام توان خود را در دو قالب برنامه درسی رسمی و غیررسمی برای حفظ محیط‌زیست به کار می‌گیرد. بنابرنظر کاظمی اقدامات متنوع و گام‌های متفاوت در این زمینه می‌تواند در آینده تأثیر مثبتی بر محیط‌زیست بگذارد. او بیان می‌کند:«ما نقش مهمی در حفظ محیط‌زیست داریم و باید برای آن برنامه‌ریزی کنیم. وزیر آموزش‌وپرورش با اشاره به اینکه جهان امروز با تهدیدهای بزرگی روبه‌رو است و اگر به این تهدیدها توجه نکنیم، نسل بشر در خطر قرار می‌گیرد و چیزی برای آینده باقی نخواهد ماند، عنوان کرد: «بحران محیط‌زیست یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین بحران‌هایی است که بشر با آن مواجه است.» بنابر گفته‌های کاظمی اگر این بحران را انسان مدیریت نکند، با دستان خودش به ریشه خود تیشه می‌زند. تخریب محیط‌زیست پیامدهای جبران‌ناپذیری دارد و باید برای آن راهکاری پیدا کنیم.
اقدامات کافی نیست و ما امروز به آموزش همگانی محیط‌زیست نیاز داریم
بنابر گفته‌های وزیر آموزش‌وپرورش باید نوع نگاه خود را به گیاهان، خاک و آلودگی‌هایی که ایجاد می‌کنیم، تغییر دهیم. این آموزش باید از کلاس درس و خانه آغاز شود. کاظمی می‌گوید: «رشته محیط‌بانی در هنرستان‌های آموزش و پرورش ایجاد شده و سازمان محیط‌زیست نیز یک هنرستان تخصصی در این حوزه تأسیس کرده است. اما این اقدامات کافی نیست و ما امروز به آموزش همگانی محیط‌زیست نیاز داریم.» او معتقد است اگر از هر بعدی به محیط‌زیست نگاه کنیم، می‌بینیم که محیط‌زیست، جایگاه و خواستگاه پاک و طبیعی انسان است. خداوند نیز همواره انسان را متوجه محیط‌زیست و او را به حفظ آن توصیه کرده است. وزیر آموزش و پرورش، آموزش و فرهنگ‌سازی را تنها راهکار اساسی برای حل بحران محیط زیست دانست و تأکید می‌کند:«خواستگاه اصلی آموزش، نظام تعلیم و تربیت است و دوره نوجوانی، حساس‌ترین زمان برای نهادینه‌سازی فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست به شمار می‌آید.»
بانک جهانی؛ 40درصد بودجه این رشته باید به تجهیزات سنجش آلودگی هوا اختصاص یابد
متخصصان برنامه‌ریزی درسی معتقدند ادغام مفاهیم محیط‌زیستی با آموزش فنی-حرفه ای، نیازمند طراحی «برنامه درسی پویا» است که هم مهارت‌های آزمایشگاهی (مانند آنالیز کیفیت آب) و هم دانش اکوسیستم‌های محلی را پوشش دهد. بر اساس مطالعات مؤسسه تحقیقاتی سبزاندیش، 78درصد از فعالان محیط‌زیست معتقدند هنرستان‌ها می‌توانند با آموزش شیوه‌های نوین مثل فناوری پایش ماهواره‌ای جنگل‌ها، نیروهایی آماده برای مقابله با چالش‌هایی مانند آتش‌سوزی مراتع تربیت کنند. البته انجمن حامیان زمین نیز تأکید دارد که دروس عملی باید شامل پروژه‌های احیای تالاب‌ها باشد. بررسی اتاق بازرگانی نشان می‌دهد 62درصد از شرکت‌های فعال در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، تمایل به جذب فارغ‌التحصیلان هنرستانی با مهارت نصب پنل‌های خورشیدی دارند. سازمان یونسکو در گزارش 2024 خود پیشنهاد کرده هنرستان‌های محیط‌زیست می‌توانند از الگوی مدارس سبز (Green TVET) استفاده کنند که شامل سیستم‌های رتبه‌بندی مبتنی بر شاخص‌هایی مثل مصرف آب و انرژی در خود هنرستان می‌شود. بانک جهانی نیز تأکید دارد که 40درصد از بودجه این رشته باید به تجهیزات سنجش آلودگی هوا اختصاص یابد. این نظرات نشان می‌دهد موفقیت طرح نیازمند سه شرط اساسی است: مشارکت بخش خصوصی در طراحی محتوا، ایجاد مراکز صدور گواهینامه‌های مهارتی بین‌المللی و ادغام فناوری‌های دیجیتال در آموزش عملی.
رشد 40درصدی دانش‌آموزان رشته محیط‌زیست بین سال‌های 2018 تا 2020
بر اساس اطلاعات موجود اولین گام‌ها در سال ۱۳۹۳ (۲۰۱۴ میلادی) با اجرای پروژه پایلوت در هنرستان‌های فنی استان‌های گیلان و مازندران آغاز شد. این برنامه با تمرکز بر آموزش مفاهیم پایه اکولوژی و مدیریت پسماند طراحی شده بود. البته در این مرحله از همکاری محدود با سازمان محیط‌زیست و دانشگاه‌های محلی برای تدوین محتوای آموزشی استفاده شد. هرچند در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶ میلادی)، شورای عالی آموزش و پرورش با تصویب سرفصل‌های رسمی، این رشته را در گروه کشاورزی و منابع طبیعی جای داد. دروس اصلی شامل [زیست‌شناسی کاربردی]، [حقوق محیط‌زیست] و [فناوری‌های سبز] شد. این در حالی است که استانداردسازی آزمایشگاه‌های محیط‌زیست با اولویت هنرستان‌های مناطق صنعتی مانند اصفهان و خوزستان در دستور کار قرار گرفت. البته تا سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ میلادی)، این رشته در ۱۵ استان از جمله تهران، فارس و خراسان رضوی راه اندازی شد. رشد ۴۰درصدی دانش‌آموزان این رشته بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ گزارش شده است. هرچند تفاهمنامه‌های همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مانند UNDP در سال ۲۰۲۱ برای به‌روزرسانی محتوای آموزشی امضا شد. این در حالی است که در سال‌های اولیه، تنها ۳۵ درصد از دبیران این رشته دارای تحصیلات مرتبط بودند. البته طبق آخرین آمار، بیش از ۵۰ هنرستان در سراسر ایران این رشته را ارائه می‌دهند. برنامه‌های توسعه‌ای برای ادغام آموزش‌های هوش مصنوعی در پایش محیط‌زیست از سال ۲۰۲۴ آغاز شده است .این روند نشان‌دهنده توجه فزاینده به آموزش‌های تخصصی محیط‌زیست در سطح متوسطه است، اگرچه نیاز به تقویت زیرساخت‌ها و نیروی انسانی همچنان وجود دارد.