[ حانیه جهانیان ] در سال‌های اخیر، باوجود گسترش فناوری و افزایش استفاده کاربران از سکوهای مجازی متنوع، اجرا و استفاده برخی از این برنامه‌ها به دلایل گوناگون تنها با استفاده از فیلترشکن میسر شد. اتفاقی که تنها به کاربران بزرگسال اختصاص ندارد و همچنان کودکان و نوجوانان یکی از گروه‌های وسیع مصرف‌کننده آن محسوب می‌شوند. در این گزارش قصد داریم به آسیب‌های فیلترشکن‌ها و راه استفاده ایمن از شبکه‌های مجازی برای کودکان و نوجوانان بپردازیم که در ادامه می‌خوانید.
ما و فیلترشکن‌ها
فیلترشکن‌ها نرم‌افزارهایی هستند که به کاربران امکان می‌دهند به اینترنتی که ممکن است محدود یا فیلتر شده باشد، دسترسی پیدا کنند. این نرم‌افزارها با تغییر آدرس IP کاربر و رمزگذاری داده‌ها، به او اجازه می‌دهند تا به محتواهای مسدود شده دسترسی پیدا کند. IPفیلترشکن‌ها آدرس IP واقعی کاربر را پنهان کرده و یک آدرس IP جدید از سروری که در آن قرار دارند، به کاربر اختصاص می‌دهند. اطلاعاتی که بین کاربر و سرور فیلترشکن رد و بدل می‌شود، رمزگذاری می‌شود تا از دسترسی غیرمجاز محافظت شود. با استفاده از فیلترشکن، کاربران می‌توانند به وب‌سایت‌ها و خدماتی که در منطقه‌شان مسدود شده‌اند، دسترسی پیدا کنند. فیلترشکن‌ها به 3 دسته عمده تقسیم می‌شوند:
VPN (شبکه خصوصی مجازی): یکی از رایج‌ترین انواع فیلترشکن‌ها که امنیت و حریم خصوصی بیشتری را فراهم می‌کند.
پروکسی: سرورهایی که به عنوان واسطه عمل می‌کنند و ترافیک اینترنتی را از طریق خود عبور می‌دهند.
Tor: شبکه‌ای که به کاربران اجازه می‌دهد به صورت ناشناس در اینترنت گشت و گذار کنند.
اقتصاد پشت پرده
آخرین ادعای روزنامه «فرهیختگان» حاکی از آن است که؛ براساس گزارش هزینه-درآمد مرکز آمار ایران، طی سال 1402 خانوارهای ایرانی به طور میانگین حدود 2 میلیون و 597 هزار تومان برای بخش اینترنت و تلفن هزینه کرده‌اند که با احتساب 27 میلیون و 651 هزار خانوار در کشور، هزینه اینترنت و تلفن ایرانیان طی سال گذشته به 71 هزار و 801 میلیارد تومان می‌رسد. با این حساب، هر خانوار ایرانی سال گذشته به طور میانگین ماهانه حدود 216 هزار تومان برای اینترنت هزینه کرده است. با توجه به اینکه حدود دو سوم کاربران ایرانی به این ابزارها روی آورده‌اند، این موضوع نه تنها بر سبد هزینه‌های خانوارها تأثیر گذاشته، بلکه به ایجاد یک بازار غیرشفاف و سودآور برای فروشندگان فیلترشکن نیز منجر شده است.
فیلترشکن و کودکان: آزادی دیجیتال یا تهدید پنهان؟
در دنیای امروز، اینترنت به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی آموزش، سرگرمی و ارتباطات برای کودکان و نوجوانان شناخته می‌شود. با این حال، در ایران، اعمال فیلترینگ گسترده منجر به افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها (VPN) در میان کودکان شده است. این پدیده پیامدهای متعددی در زمینه‌های حقوقی، اجتماعی و روان‌شناختی به همراه دارد که نیازمند بررسی دقیق و آماری است. بر اساس گزارش اندیشکده حکمرانی و سیاست شریف در سال ۲۰۲۴میلادی، حدود ۸۳ درصد از کاربران اینترنت در ایران به فیلترشکن‌ها وابسته‌اند و تقریباً ۳۰ درصد از آن‌ها برای این خدمات هزینه می‌کنند. این آمار نشان‌دهنده شکاف دیجیتال قابل توجهی است که در آن تنها افرادی که توانایی مالی دارند، به اطلاعات بدون سانسور دسترسی دارند و این موضوع نابرابری‌ها را در جامعه ایران تشدید می‌کند. نگرانی اصلی تأثیر این وضعیت بر کودکان است. فعالیت‌های آنلاین آن‌ها، مانند بازی کردن یا تماشای کارتون‌ها در یوتیوب، به فیلترشکن نیاز دارد که آن‌ها را در معرض خطرات جدی قرار می‌دهد. گزارشی در ژوئیه ۲۰۲۴ نشان داد که شکارچیان از ناشناسی ارائه شده توسط فیلترشکن‌ها برای هدف قرار دادن کودکان استفاده می‌کنند و آن‌ها را از طریق پلتفرم‌های فیلترشده همچون تلگرام به وضعیت‌های خطرناک می‌کشد. فیلترشکن‌های رایگان و نا امن به عنوان منبع تأمین محتوا برای گروه‌های سوءاستفاده‌گر عمل می‌کنند. مدیران گروه‌ها از علاقه کودکان و نوجوانان به بازی‌ها سوءاستفاده کرده و آن‌ها را به‌طور اجباری به گروه‌ها اضافه می‌کنند و در عوض تصاویر نامناسب درخواست می‌کنند. مطابق با ماده ۱۳ کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد، کودکان حق دسترسی به اطلاعات ایمن و مناسب سن خود را دارند. اعمال فیلترینگ گسترده در ایران این حق را نقض کرده و کودکان را مجبور به استفاده از ابزارهای خطرناک و ناایمن می‌کند. این وضعیت به نوعی نقض حریم خصوصی و حق حفاظت از آن‌ها نیز محسوب می‌شود، زیرا بسیاری از فیلترشکن‌ها اطلاعات کاربران را ذخیره و به فروش می‌رسانند. پیامدهای روان‌شناختی و آموزشی دسترسی نامحدود به فیلترشکن‌ها چیست؟
1- دسترسی به محتوای نامناسب؛ استفاده از فیلترشکن کودکان را در معرض محتوای خشونت‌آمیز، پورنوگرافی و اطلاعات نادرست قرار می‌دهد؛ ۲-اعتیاد دیجیتالی: دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین بدون محدودیت، منجر به اعتیاد اینترنتی و کاهش بهره‌وری تحصیلی کودکان می‌شود؛ ۳-کاهش تعاملات اجتماعی واقعی: استفاده افراطی از اینترنت موجب انزوای اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی کودکان می‌شود. بسیاری از فیلترشکن‌ها، به‌ویژه نسخه‌های رایگان، دارای ضریب امنیتی بسیار پایین و مستعد نفوذ هکرها هستند. این مسئله اطلاعات خصوصی کودکان را در معرض خطر قرار داده و ممکن است منجر به سرقت یا سوءاستفاده‌های مالی و روانی شود.
در همین راستا نقش دولت و راهکارها چیست؟
1-سیاست‌گذاری هوشمند؛ دولت می‌تواند از فناوری‌های هوشمند برای شناسایی و محدود کردن محتوای واقعاً نامناسب استفاده کرده و دسترسی کودکان به محتوای آموزشی و سرگرمی مناسب را تسهیل نماید.
2- آموزش‌های عمومی؛ آگاهی‌بخشی به والدین و کودکان درباره خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها و روش‌های ایمن استفاده از اینترنت ضروری است.
3- ایجاد جایگزین‌های بومی و با کیفیت برای کودکان؛ توسعه پلتفرم‌های بومی جذاب و امن برای کودکان می‌تواند دسترسی به محتوای مناسب و سرگرمی‌های ایمن را تضمین نماید.
4-بازنگری در مسئله فیلترینگ؛ بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ و تعدیل محدودیت‌ها می‌تواند نیاز به استفاده از فیلترشکن‌ها را کاهش داده و حقوق کودکان در دسترسی به اطلاعات را تضمین نماید.
در چند سال گذشته استفاده از فیلترشکن‌ها توسط کودکان در ایران پیامدهای متعددی در ابعاد اجتماعی، روانی و حقوقی به همراه دارد. با تدوین سیاست‌های متوازن، آموزش فراگیر و توسعه زیرساخت‌های ایمن، می‌توان از آسیب‌های این پدیده کاست و محیطی سالم‌تر برای کودکان در فضای مجازی فراهم کرد. استفاده گسترده کودکان از فیلترشکن در ایران نشان‌دهنده وجود شکاف جدی میان سیاست‌گذاری‌های اینترنتی و نیازهای واقعی کاربران است. با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه‌تر، نظارت مسئولانه و احترام به حقوق کودکان، می‌توان این بحران را به فرصتی برای ارتقای کیفیت دسترسی و ایمنی تبدیل نمود.
خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها
استفاده از فیلترشکن‌ها می‌تواند مزایای زیادی داشته باشد، اما همچنین خطرات و معایبی نیز به همراه دارد. به طور مثال:
عدم امنیت
برخی فیلترشکن‌ها ممکن است داده‌های شما را ذخیره کنند و به اشتراک بگذارند. فیلترشکن‌های رایگان معمولاً امنیت کمتری دارند و ممکن است به هکرها اجازه دسترسی به اطلاعات شما را بدهند.
کاهش سرعت اینترنت
استفاده از فیلترشکن می‌تواند منجر به کاهش سرعت اینترنت شود، به خصوص اگر سرور فیلترشکن شلوغ باشد یا از کیفیت پایینی برخوردار باشد.
چالش‌های قانونی
در برخی کشورها استفاده از فیلترشکن‌ها ممکن است غیرقانونی باشد و می‌تواند منجر به جریمه یا پیگرد قانونی شود.
خدشه به حریم خصوصی
برخی فیلترشکن‌ها ممکن است اطلاعات شخصی شما را جمع‌آوری کنند و این اطلاعات را به شرکت‌های تبلیغاتی یا دیگران بفروشند.
خطرات نرم‌افزاری
برخی فیلترشکن‌ها ممکن است حاوی بدافزار یا ویروس باشند که می‌تواند به دستگاه شما آسیب برساند.
ایجاد محدودیت
برخی خدمات آنلاین مانند استریمینگ ممکن است به دلیل استفاده از فیلترشکن شما را مسدود کنند.