اسدالله علم، وزیر دربار و از نزدیکترین چهره‌ها به محمدرضا شاه، تنها رجل سیاسی دوران پهلوی دوم است که خاطرات خود از ١٠ سال همنشینی نزدیک با شخص شاه و خاندان پهلوی را مکتوب کرده است. این تقریرات در ٧ جلد تحت عنوان «یادداشت‌های علم» به چاپ رسیده‌اند و ما در این ستون به تناوب این یادداشت‌ها را مرور می‌کنیم.

دردسر خواهر بی‌عقل
والاحضرت شاهدخت اشرف شرحی عرض کرده بودند که شیلی و چند کشور آمریکای جنوبی دیگر از من دعوت کرده‌اند. شاهنشاه فرمودند: «بگو آخر این مسافرت‌ها چه نفعی برای کشور دارد؟ آن هم شیلی که در آمریکا معروف به دیکتاتوری و حق‌کشی شده است. شما اگر بروید و او را تأیید کنید، مثل همیشه دردسر تازه‌ای برای ما درست می‌کنید و اگر هم او را تأیید نکنید، جواب محبت‌های او را چه جور می‌دهید؟ خیر لازم نیست.» روزنامه گاردین هم مقاله‌ای راجع به اقتصاد ایران نوشته بود، لازم دیدم تقدیم کنم که ملاحظه فرمایند. باز خاطر مبارک آزرده شد. فرمودند: «مثل پیرزن‌های انگلیسی خبر نوشته است. اگر اقتصاد ما عیبی دارد، رونق فوق‌العاده آن است.» عرض کردم این که البته صحیح است ولی کار ما معایب هم زیاد دارد که بر اثر بی‌توجهی و سَمبَل‌کاری و باری به هر جهت کردن مجریان پیش آمده است. دیگر چیزی نفرمودند. 55.10.7

باج به روس‌ها از سر ترس
با آن که چشمم می‌سوزد ناچارم دنباله تجزیه و تحلیل خودم را درباره نگرانی خویش بنویسم. در منزل مانده بودم و به استراحت پرداختم به این جهت باز هم توانستم برخلاف معمول قدری فکر بکنم. سه عامل ممکن است جلوی پیشامدهای ناگوار را بگیرد: اول که خواست خداست چنان که تاکنون واقعاً به صورت معجزه‌آسایی وجود مقدس شاه از خطرات و سوءقصدها حفظ شده است. عامل دوم سیاست عاقلانه شاه است، به طوری که اولاً روس‌ها در ایران صاحب منفعت شده‌اند. همین در دست گرفتن گاز برای روس‌ها نعمت بسیار بزرگی است و با این گاز اروپا را تحت تأثیر خویش گرفته‌اند و به علاوه شاه را آلت دست آمریکا نمی‌دانند. معلوم نیست با نبودن شاه منافع آن‌ها تا این اندازه تأمین باشد. ماشاء‌الله شاهنشاه طوری سیاست خارجی را اداره کرده که نه روس‌ها ظنین شده و نه آمریکایی‌ها رنجیده‌اند. گو این‌که روس‌ها با رژیم سلطنتی بالأخره نمی‌توانند هماهنگ باشند. عامل سوم این است که روس‌ها حساب می‌کنند رسیدن به خلیج فارس از طریق ایران را شاید آمریکایی‌ها به آسانی تحمل نکنند و یک درگیری مستقیم پیش بیاید، یا این‌که جنوب ایران به کلی از تأثیر آن‌ها مصون بماند و آمریکا آن جا را مجزا کند. آن وقت قسمت‌های شمالی را اگر در دست بگیرند یا تحت نفوذ بگیرند، به هر حال قیمت آن گران تمام می‌شود و نه تنها گاز قطع می‌شود بلکه وصول به خلیج فارس هم مشکل‌تر خواهد شد. این‌ها عواملی است که ممکن است باعث تأمل بیشتر روس‌ها در هر تصمیمی بشود. 52.10.8