[شهروند] معماری ایرانی از زمان‌های باستان تاکنون تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قرار گرفته و تغییرات زیادی را تجربه کرده است. این تغییرات نمایانگر تاریخ و هویت فرهنگی مردم ایران بوده و همچنان در حال تحول هستند. البته بسیاری از شهرها هنوز از فرم‌ها و الگوهای معماری سنتی مانند حیاط‌های مرکزی، ایوان‌ها و گنبدها استفاده می‌کنند. به عنوان نمونه کاشی‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌های مذهبی در بسیاری از بناها و فضاهای عمومی مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده هویت شهری آنهاست. اما امروزه در برخی از شهرها، معماری مدرن و غربی به‌طور فزاینده‌ای در حال نفوذ است. این موضوع ممکن است باعث کاهش عناصر سنتی و هویت ایرانی-اسلامی در طراحی بناها شود. مساله بعدی که در معماری و شهرسازی‌ها تاثیر گذاشته، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و عدم‌توجه به اصول طراحی ایرانی است که سبب شده برخی فضاهای شهری نامناسب و غیرقابل استفاده باشند. درواقع در برخی از پروژه‌های شهری، توجه کافی به هویت فرهنگی و تاریخی منطقه نشده و این امر می‌تواند منجر به عدم‌انسجام در طراحی شهری شود. به‌طور کلی معماری شهرهای ایران در مجموع دارای عناصر ایرانی و اسلامی است، اما با چالش‌هایی مانند نفوذ معماری مدرن و عدم‌توجه به هویت فرهنگی مواجه است، بنابراین برای حفظ و تقویت این هویت، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و توجه به اصول معماری ایرانی-اسلامی در طراحی و ساخت فضاهای شهری وجود دارد.
تهیه سند راهبردی سیما و منظر شهری باید موردتوجه قرار بگیرد
محمد قربانی، کارشناس معماری و شهرسازی و مشاور رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران به «شهروند» می‌گوید: «موضوع هویت شهر تهران در شورای چهارم -این شورا سال 1392 شروع به فعالیت کرد و در سال 1396 کارش به پایان رسید- استارت خورد. بعد از آن در شورای شهر تهران برای اولین‌بار کمیسیون معماری و شهرسازی شکل گرفت.» بنابرنظر قربانی به دلیل بدقوارگی و آشفتگی سیما و منظر شهری تشکیل کمیته‌های نما در مناطق بیست و دوگانه تهران در دستورکار قرار گرفت. او ادامه می‌دهد: «از طریق این کمیته‌ها، نمای ساختمان‌ها پایش می‌شود تا بهم‌ریختگی نماهای شهری تا حدودی کنترل شود. البته در گام اول برای ساماندهی نماهای شهری دستورالعمل انضباط نما صادر شد.» مشاور رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران اظهار می‌کند: «یکی از مواردی که باید موردتوجه قرار بگیرد، تهیه سند راهبردی سیما و منظر شهری است. در شهری همچون تهران ما روددره‌ها، کوه‌ها، تپه‌ها و حتی بناهای چشم‌نواز داریم که در ساخت‌وسازها باید به آنها توجه کنیم.»
نبود سند راهبردی اشکال همه شهرهاست
این کارشناس معماری و شهرسازی عنوان می‌کند: «ما به صورت تک بنا به موضوع نمای شهری ورود کرده‌ایم ولی متاسفانه یک نگاه هماهنگ در طول یک خیابان یا محله را نداشتیم. واقعیت این است که برای محورهای اصلی شهرهایمان یک سند راهبردی نداریم. این اشکال همه شهرهای ما است.» قربانی بیان می‌کند: «یکسری شهرهای تاریخی‌مان به واسطه پیشینه و نظاماتی که از قبل در آنها وجود دارد، شهرسازی و معماری‌شان را ملزم کردند از جنس، طرح، فرم و تناسبات ارتفاعی خاصی پیروی کنند. درواقع در شهرسازی این شهرها، معماری ایرانی – اسلامی تعیین‌کننده شکل و منظر شهری است. اما در شهرهای نوسازی همچون تهران باید سند راهبردی به کمک بیاید تا سیمای شهری از یک نظم پیروی کند.»
عامل اصلی بهم‌ریختگی و نداشتن هویت شهرها، نبود طرح جامع شهرسازی و کنترل شهری است
سلامت هدایت، دبیر مجمع روسای کمیسیون‌های معماری و شهرسازی کلانشهرها و مراکز استان‌ها به «شهروند» می‌گوید: «در دوره‌ای جمعیت شهر تهران چیزی حدود 5 میلیون نفر بود و بقیه جمعیت 13میلیونی کشور روستانشین بودند. البته طی بازه 60ساله، ترکیب جمعیتی کشور کاملا عوض شد و جمعیت شهرنشین کشور به نزدیک 60میلیون نفر رسید.» هدایت ادامه می‌دهد: «سرعت و شدت شهرنشینی در کشور سبب شد کیفیت و طراحی شهری تحت‌تاثیر قرار بگیرد. درواقع شهر به عنوان نقطه تمدن‌ساز که نشان‌دهنده مدنیت باشد، تحت‌الشعاع سرعت رشد شهرنشینی قرار گرفت. آنقدر ساختمان‌ها سریع ساخته می‌شدند و جمعیت رشد فزاینده‌ای داشت که سبب شد، دامنه شهرها شاهد رشد بی‌رویه ساختمان سازی باشند، همه این تغییر و تحولات در حالی رخ می‌دادند که هیچ طرح جامعی برای آن وجود نداشت.» دبیر مجمع روسای کمیسیون‌های معماری و شهرسازی کلانشهرها و مراکز استان‌ها اظهار می‌کند: «شهرهایمان هنوز نتوانستند طرح جامع شهرسازی و کنترل شهری را داشته باشند. درواقع عامل اصلی بهم‌ریختگی و نداشتن هویت شهرها در این مسائل نهفته است.» او بیان می‌کند: «هر شهری در 60-70 سال پیش به تناسب نامش خصیصه و مشخصه‌ای داشت که هویت آن شهر بود. به عنوان مثال تبریز، مشهد، اردبیل یا اصفهان هویت مشابهی نداشتند. درواقع هر شهر از نمادهای اسلامی یا ایرانی برای شکل‌دهی محلاتش بهره می‌برد.»
برگرداندن هویت به شهرها مستلزم مدیریت واحد است
هدایت می‌گوید: «ما محلات را در شهرها با خط‌کشی‌های هندسی مشخص کردیم، بنابراین محله‌سازی در شهرها صورت نگرفته است. شاید به همین دلیل است که کسی به این شهرها علاقه‌مند نمی‌شود چون المان‌های هویت‌ساز در این شهرها شکل نگرفته است.» دبیر مجمع روسای کمیسیون‌های معماری و شهرسازی کلانشهرها و مراکز استان‌ها اظهار می‌کند: «اغلب شهرهای ما شاهد حضور مهاجرانی هستند که از شهرهای دیگر آمده‌اند. این در حالی است که هیچ فکری برای ایجاد تعاملات اجتماعی میان آنها نشده است، بنابراین همین مساله هم به نبود هویت در شهرها دامن زده است.» او بیان می‌کند: «شدت شهرنشینی با یکسری مسائل و بحران‌های شهری مانند ترافیک، تراکم جمعیت و مشکلات اقتصادی آمیخته شده و یک نابسامانی اجتماعی را به وجود آورده است. همین ناهنجاری‌های اجتماعی هم به ناهنجاری سیمای شهری دامن زده است چون هر کسی می‌خواهد ملکش را باب میل خودش بسازد.» هدایت معتقد است می‌توان هویت را به شهرها برگرداند. او اظهار می‌کند:«این مساله مستلزم یک مدیریت واحد شهری است. تمام نهادهای مرتبط با شهر باید از یک مرجع واحد دستور بگیرند تا این نابسامانی تمام شود در غیر این صورت شهرها از محل زندگی بودن خارج می‌شوند.»
معماری وحشی مضطرب و بی نظم تهران
بیانات مقام معظم رهبری درخصوص معماری و شهرسازی به موضوعات مختلفی اشاره دارد. رهبری بر لزوم حفظ هویت اسلامی - ایرانی در معماری تأکید دارند. ایشان معتقدند معماری باید با فرهنگ و تاریخ کشور همخوانی داشته باشد. رهبری نسبت به تأثیرات منفی فرهنگ غرب بر معماری و شهرسازی هشدار داده و خواستار طراحی فضاهایی هستند که با ارزش‌های اسلامی و ملی همخوانی داشته باشند. ایشان بر لزوم توجه به زیبایی در طراحی بناها و فضاهای عمومی تأکید دارند و معتقدند زیبایی می‌تواند تأثیر زیادی بر روحیه مردم داشته باشد. رهبری در یکی از سخنرانی‌هایشان فرموده‌اند: «تهران یک معماری وحشی مضطربِ بی‌نظمی دارد که از چهل، پنجاه سال پیش تا حالا ادامه دارد. حقیقتاً معماری و نمای تهران، نمای یک شهر اسلامی نیست و شهرداری و شورای شهر باید این موضوع را جزء جدی‌ترین مسائل خود بدانند.» ایشان گفته‌اند: «نکته بسیار مهم چهره اسلامی شهر است. الان شهر تهران، یک شهر بی‌هویتّ است؛ اصلاً نشانه اسلامیت در این شهر نیست! اینجا یک شهر اسلامی است؟! نشانه‌های اسلامی باید واضح و آشکار باشد؛ کما اینکه در مهندسی‌های ما باید نشانه‌های اسلامی آشکار باشد. ما مسلمان‌ها نشانه‌های اسلامی و مهندسی اسلامی را در همه کارهایمان از جمله در باب مهندسی باید مراعات کنیم.»
رد پای معماری اسلامی در شهرسازی‌های اندونزی، اسپانیا و هند
معماری اسلامی به عنوان یکی از سبک‌های برجسته معماری، در بسیاری از کشورها به کار رفته است. به عنوان نمونه ترکیه در شهرسازی‌هایش از ترکیب معماری بیزانسی و اسلامی استفاده کرده است. این کشور در معماری‌هایش از گنبدهای بزرگ و مناره‌های بلند بهره برده است. اندونزی هم از ترکیب عناصر محلی و معماری اسلامی استفاده کرده است. هند هم در شهرسازی‌هایش از ترکیب معماری اسلامی و معماری هندو بهره برده است. اسپانیا هم یکی از کشورهایی است که معماری‌اش تحت‌تاثیر معماری اسلامی و معماری رنسانس و باروک است. درواقع معماری اسلامی با ویژگی‌های خاص خود، در کشورهای مختلف تأثیرگذار بوده و به غنای فرهنگی و تاریخی آنها افزوده است. این سبک معماری نه تنها در ساختمان‌های مذهبی، بلکه در فضاهای عمومی و مسکونی نیز کاربرد دارد و به عنوان یک میراث فرهنگی ارزشمند شناخته می‌شود.