[ شهروند]  شب یلدا یا همان شب چله یکی از معروفترین مناسبت های  تقویم ایرانی هاست. شبی که همراه با مناسبت ها و مناسک خاصی برگزار می شود و بهانه ای است برای دورهمی های خانوادگی. شبی که قدمتی تاریخی و طولانی دارد. در حقیقت یک دقیقه طولانی بودن این شب دستاویزی است برای برگزاری جشن‌ها و مراسم های خانوادگی گوناگون و شاد بودن در کنار خانواده. در این میان جشن ها و مراسم های یلدایی از دیر باز مشترکاتی داشتند که تقریبا در همه جا به صورت یکسان برگزار می شد. دراین شب معمولاً خانواده‌ها در منزل بزرگتر فامیل دور هم جمع می‌شوند و تا نیمه شب در کنار هم وقت می‌گذرانند و اشعار حافظ می‌خوانند چرا که بسیاری از خانواده ها و ایرانی ها، به فال حافظ گرفتن در این شب اعتقاد دارند و آن را خوش یمن می‌دانند. بزرگترها نیز با تعریف کردن خاطرات خود و داستان‌ها کوچکترها را سرگرم می‌کنند. این شب میوه ها و تنقلات خاص خود را هم دارد؛ از هندوانه و انار گرفته تا آجیل شب یلدا و شیرینی و....
اما به نظر می رسد امروزه شب یلدا نیز «طبقاتی » شده باشد. قیمت بالای بسیاری از اقلام سفره شب یلدا باعث شده تا یا این موارد  از سفره های شب یلدایی حذف شوند یا فقط در سفره های خانواده هایی قرار گیرند که از درآمدهای بالایی برخوردارند. همان هایی که گاها حتی برای این شب تا چند 10 میلیون نیز هزینه می کنند!

برای درک اهمیت اینکه چرا  برخی از شهروندان  نمی توانند یلدای خوبی را برپا کنند باید نگاهی داشته باشیم به قیمت برخی کالاها و هزینه هایی که باعث می شود تا بسیاری از خانواده ها نتوانند یلدا را به سبک و سیاق کهن خود برگزار کنند. آجیل یکی از اصلی ترین اقلام سفره های یلدایی ایرانی هاست. کالایی که می توانید آن را از 700 هزار تومان تا 5/1 میلیون تومان به ازای هر کیلو، در مغازه ها و فروشگاه ها خریداری کنید. بدین ترتیب اگر حجم مصرفی این کالا را برای یک خانواده 4 نفره، حدود یک کیلو در نظر بگیریم، به طور میانگین این قلم، حدود یک میلیون خرج روی دست خانواده ها می گذارد. از آجیل که بگذریم هندوانه و انار هم جزء لاینفک سفره های یلدایی هستند. در بازارهای میوه و تره بار قیمت این دو کالا را می توانید به ترتیب و به طور متوسط چیزی حدود هر کیلو 25 هزار تومان و 40 هزار تومان پیدا کنید. در حالیکه نرخ فروش این اقلام در میوه فروشی ها و بسته به محلات مختلف به ترتیب تا 40- 50 هزار تومان به ازای هر کیلو هندوانه و 80 تا 100 هزار تومان برای هر کیلو انارمی باشد. بنابراین برای یک خانواده 4 نفره، خرید یک هندوانه کوچک 4 کیلویی چیزی حدود 100 تا 400 هزار وبرای 2 کیلو انار چیزی بین 80 تا 200 هزار تومان هزینه بر می دارد.
علاوه بر این از آنجاییکه پرتقال، سیب، نارنگی و خیار هم معمولا پای ثابت سبد سفره های ایرانی هستند باید نگاهی نیز به نرخ آنها داشت. بررسی های میدانی ما نشان می دهد که نرخ هر کیلو سیب در بازار چیزی بین ( 30 تا 100 هزار تومان)، پرتقال حدود 25 تا 50 هزار تومان، نارنگی از 30 تا 70 هزار تومان، و نرخ خیار رسمی از حدود 40 هزار تا 70 هزار تومان است. بدین ترتیب حتی اگر یک خانواده 4 نفره برای یلدای خود از هر کدام از این میوه ها فقط چیزی حدود یک کیلو خریداری کند باید چیزی حدود 200 هزار تومان بپردازد.   
شیرینی نیز از دیگر اقلامی است که جایگاه ویژه ای در سفره یلدای ایرانی ها دارد. قیمت هر کیلو شیرینی خشک  در قنادی های تهران از 120 هزار تومان شروع می شود و بسته به نوع و مدل و محل و برند قنادی ای که آن را عرضه می کند گاها تا 300 هزار تومان نیز می رسد. شیرینی تر نیز با قیمت پایه 220 هزار تومان شروع شده و تا حدود 350 هزار تومان هم می رسد. بدین ترتیب به نظر می رسد قیمت شیرینی شب یلدا حداقل 150 هزار تومان برای یک خانواده 4 نفره خواهد بود.
حالا اگر به دورهمی این خانواده 4 نفره، شام معمولی پلو و مرغ با قیمت مرغ کیلویی 90 تا 100 هزار تومان و برنج کیلویی حدودا 100 تا 150 هزار تومان را اضافه کنیم، این شام با مخلفات آن چیزی حدود 500 تا 700 هزار تومان برای آن خانواده آب می خورد.
تا همین جا اگر خانواده ای 4 نفره سفره یلدایی خود را با اقلام یاد شده پرکنند، این شب چیزی حدود 2 تا 5/2 میلیون تومان برای آنها آب می خورد.
اما نکته اینجاست که اولا طی سالهای گذشته انواع متنوعی از اقلام خوراکی و تزئیناتی یلدایی به دورهمی های این شب اضافه شده است و ثانیا، برپایی این مراسم در برخی از خانواده ها به حدی تجملاتی شده که گاها ممکن است هزینه برپایی آن به 5 تا  15 میلیون تومان نیز برسد. از هزینه های سفره آرایی یلدایی تا خرید انواع لباس ها و وسایل تزئینی و کیک و انواع شکلات ها، میوه خشک .... در این میان بازار مراکزی که مراسم یلدایی برگزار می‌کنند نیز داغ داغ است.  

یلدا در خارج از خانه
شب یلدا اما این روزها فقط محدود به محافل خانوادگی نیست. طی سال‌های اخیربسیاری از رستوران ها، کافه ها، سفره خانه ها، هتل ها و... نیز مراسم های متنوعی را برای این شب برگزار می کنند. مراسم هایی که اتفاقا مشتریان خاص خود را دارد. مراسم هایی شامل موسیقی زنده، نمایش های طنز و شعبده بازی و...! بازار رقابت در این مورد به حدی بالا گرفته است که برخی از آنها، از مشتریان خاص و مورد اعتماد خودشان ثبت نام می کنند تا در آن شب مراسمی خاص تر! و خودمانی تر را برایشان بگیرند و شبی شادتر را داشته باشند. در این بین قیمت حضور در این مراسم ها نیز متفاوت است. از نفری 5/1 میلیون گرفته تا 4 میلیون برای مراسم های «مجاز» و از 5 میلیون تا 10 میلیون به ازای هر نفربرای مراسم های «خاص» و پنهانی. گرچه ممکن است مراکز دیگری هم باشند که خارج از این طیف قیمتی مراسم یلدا را برگزار کنند ولی، عموما نرخ آنها در همین محدوده می چرخد.         

فرصتی برای همدلی
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس اما معتقد است که در شرایط کنونی باید شیوه برگزاری مراسم و آداب و سنن سنتی مان را تغییر دهیم. وی در گفت و گو با «شهروند» می گوید: اصولا اینگونه مراسم برای این برپا می شوند که حال عمومی مردم بهتر شود. اما در حال حاضر شب یلدا و سایر آیین‌های سنتی بیشتر به ویترینی برای  نمایش ثروت و فخر فروشی بدل شده است. به‌خصوص حالا که شبکه های مجازی هم نقش مهمی در زندگی آدم ها پیدا کرده اند و هر فردی می تواند با گذاشتن تصاویر و فیلم های مراسم های مجلل خود فخر فروشی کند.
وی البته ادامه می دهد: این رویه می تواند به جنبه های اجتماعی اینگونه مراسم و فلسفه شکل گیری آنها لطمه بزند چرا که اصولا جشن‌های آیینی ما برای این ایجاد شده اند که روحیه فعالیت های اشتراکی را تقویت کنند و از شکل گیری این جمع ها، حس خوبی به ما دست بدهد. در حالیکه امروز، وقتی بخشی از خانواده ها که حتی از تهیه اقلام اساسی شب یلدایی هم ناتوان هستند، می بینند که نمی توانند مانند بقیه، مراسم های آنچنانی بگیرند، در برابرآنها موضع گیری می کنند. بنابراین نباید کاری کنیم که گروهی نسبت به گروهی دیگر از هموطنان احساس دوری  کنند.  چون ادامه این رویه می تواند منجر به تخریب روحیه جمعی شود.
جاجرمی تصریح می کند: براساس  یک اصل جامعه شناسی بسیاری از شهروندان مصرف نمی کنند تا نیازهایشان را برآورده کنند، بلکه مصرف می کنند تا خودشان را به رخ بکشند و به نمایش بگذارند.
این استاد دانشگاه بخشی از دلایل تغییر  در سبک برگزاری مراسم های آیینی مانند یلدا را در مشکلات اقتصادی می داند و تاکید می کند: نباید از یاد برد که اگر وضعیت اقتصادی مردم خوب باشد، روحیه و تمایل بهتری برای برگزاری مراسم های آیینی مانند یلدا یا نوروز و چهارشنبه سوری و... را خواهند داشت. ولی حتی در چنین شرایطی که حال مردم به خاطر همین چالش ها چندان خوب نیست هم می توان با ترفندهایی تلاش کرد تا به بهانه همین مراسم های آیینی حال آنها را خوب و همبستگی بین هموطنان را بیشتر کرد. مثلا نهادهای متولی مانند شهرداری ها یا وزارت ارشاد و وزارت جوانان می توانند به بهانه این مناسبت ها جشن های محله ای برگزار کنند یا حتی خود همسایه ها دور هم جمع شوند و سفره یلدایی پهن کنند و افرادی که دستشان به دهانشان می رسد کمک کنند تا آن سفره را پررونق کنند و همگی شب بسیار شاد و خوبی را در کنار یکدیگر سپری کنند. این شاید بهترین گزینه برای آن باشد که تهدیدی که به خاطر فاصله های طبقاتی و چشم و هم چشمی در این مراسم ها ایجاد می شود را به فرصت بدل کرد.            

یلدای دردسرساز

منصور پدر یک خانواده سه نفره ساکن تهران است. وی در گفت و گو با «شهروند» در مورد هزینه های شب یلدایی می گوید: اتفاقا روز پنجشنبه با همسرم رفتیم بازار. قیمت ها اکثرا آنقدر بالا بود که آدم می ترسید سمتشان برود. فکر کنم همین چند قلم اصلی مثل آجیل و میوه و شیرینی حداقل 2-3 میلیون برایم آب می خورد. نفسی تازه می کند و ادامه می دهد: تازه فقط اینها که نیست. بچه ها به خاطر اینکه با همسن و سالان خود رقابت دارند، دنبال خرید بادکنک و وسایل فانتزی یلدایی هستند. حالا شما بگویید.... من با حقوق کارگری ماهی 12 میلیون و اجاره خانه ماهی 5 میلیون تومان، چطور می توانم از پس چنین هزینه هایی برآیم؟
خانم مسن دیگری که در حال خرید آجیل شب یلداست اما از منظر دیگری به ماجرا نگاه می کند. وی در این مورد به «شهروند» می گوید: مشکل ما چند برابر است. چون مثلا بزرگ خانواده هستیم و شب یلدا همه بچه ها و خانواده هایشان پیش ما می آیند و مجبوریم برای حدود 25 نفر تدارک ببینیم. وقتی حساب کردیم دیدیم که حداقل برای این تعداد آدم در آن شب باید 8-9 میلیون تومان هزینه کنیم. چون بالاخره شام هم هستند و باید غذا هم درست کنیم.
وی کارت بانکی اش را به فروشنده آجیل فروشی می دهد و بسته آجیلی را که خریده نشان می دهد و می گوید: همین سه کیلو آجیل شب یلدا، حدود 4 میلیون تومان برایم آب خورده است! تازه باید در کنارش تخمه و ... هم بگذارم چون کافی نیست.
انگار خاطرات گذشته را مرور کند می گوید: یادش بخیر. قدیم ها اصلا این همه تجملات و چشم و هم چشمی نبود. مردم شبهای یلدا دور کرسی می نشستند و هر چه داشتند را وسط می گذاشتند و تا نیمی از شب را گل می گفتند و گل می شنیدند و حافظ می خواندند و خاطره تعریف می کردند. اما الان آنقدر چشم و هم چشمی ها زیاد شده که اگر هم بخواهیم، نمی توانیم شب یلدا را ساده برگزار کنیم!         
خانم میانسال دیگری که در همان مغازه در حال انتخاب آجیل و تنقلات شب یلدایی بوده و شاهد صحبت های ماست هم، انگار که دل پری داشته باشد وسط حرف ما می آید و می گوید: امسال سال اولی است که پسرم زندگی مشترکش را آغاز کرده است. برای همین طبق یک رسم قدیمی، امسال اولین سالی است که عروسم، شب یلدا پیش ماست. بنابراین مجبورم که برایش سنگ تمام بگذارم. حتی باید برایش یک هدیه خوب هم بگیرم. من یک معلم بازنشسته هستم و همسرم نیز فوت کرده است. واقعا تحت فشار هستم اما چه کنم، چاره ای ندارم!